خطر خلاء امنیتی/چشم‌انداز حضور نظامیان غربی در خاورمیانه جدید
اگر ایالات متحده نیروهای بیشتری در کردستان قرار دهد، نیاز خواهد داشت بین روابطش با بغداد و با اربیل، تعادل برقرار کند. با استقرار آمریکایی‌های بیشتر، کردهای عراق برای بازدارندگی در مقابل حملات بالقوه به اربیل، نیاز به تضمین‌های امنیتی خواهند داشت
ولادیمیر ون ویلگنبرگ / مایلز بی کگینز / تحلیلگر خاورمیانه / سرهنگ بازنشسته آمریکا
روز ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۴، ایالات متحده و عراق، برنامه‌ای دومرحله‌ای برای دوره گذاری اعلام کردند که در آن، عملیات نیروهای ائتلاف در عراق، تدریجاً کاهش یابد؛ با این حال، نیروهای ایالات متحده در عراق می‌مانند تا از عملیات علیه داعش در شمال سوریه و در عراق حمایت کنند. اکنون در عراق حدود ۲ هزار و ۵۰۰ نیروی ائتلاف حاضرند و حدود ۲ هزار نیروی ایالات متحده در سوریه. انتظار می‌رود، نیروهای آمریکا در عراق، تدریجاً از مواضع فعلی خود در بغداد، به سمت منطقه کردستان عراق حرکت کنند و نفوذ راهبردی دولت اقلیم کردستان را به عنوان یک چهارراه لجستیک و عملیات، هم برای عراق و هم برای سوریه، تقویت کنند؛
اما بعد از سقوط ماه دسامبر رژیم اسد در سوریه و امکان فعالیت‌های داعش در رفت‌وآمد مرزی، عراق حالا ترجیح می‌دهد نیروهای ائتلاف را برای مقابله با تهدیدات در مرز سوریه، در پایگاه عین‌الاسد در غرب عراق حفظ کند. این تغییر موضع بازتاب این دغدغه عراق نیز هست که مقامات تازه در سوریه، زمانی با القاعده مرتبط بوده‌اند و در عراق جنگیده بودند.
در اولین مرحله کاهش نیروها که بناست تا سپتامبر ۲۰۲۵ تمام شود، برنامه این است که ائتلاف، رهبری نظامی خود را تمام کند و به سمت شراکت امنیت دوجانبه تغییر موقعیت بدهند. در مرحله دوم که لااقل تا سپتامبر ۲۰۲۶ ادامه خواهد یافت، اعضای سابق ائتلاف، از پایگاه‌های خود در عراق و در مشورت با ایالات متحده، دولت اقلیم و دولت فدرال عراق به عملیات علیه داعش در شمال شرق سوریه ادامه خواهند داد.
بعد از این، به احتمال زیاد نیروها به عنوان بخشی از توافق دوجانبه امنیتی با دولت فدرال عراق، بر جای خواهند ماند. بازرس ارشد پنتاگون [وزارت دفاع آمریکا]، ۱۹ فوریه به کنگره گزارش داد که ائتلاف به رهبری ایالات متحده، قصد دارد، تجهیزات و کارکنان چندملیتی خود را در پایگاه هوایی اربیل در منطقه کردستان حفظ کند و در عین حال، اختیار پایگاه عین‌الاسد را به بغداد منتقل کند؛ اما تحولات در سوریه ممکن است دوره گذار تغییر وضعیت نیروها در عراق را باز هم کُندتر کند، مگر اینکه رئیس‌جمهور دونالد ترامپ تصمیم بگیرد، از سوریه خارج شود، همان تصمیمی که مدت کوتاهی در سال ۲۰۱۹ گرفته بود.
خروج نیروهای ایالات متحده از آنجا ممکن است منجر به حمله ترکیه به نیروهای دموکراتیک سوریه یا همان «قسد» باشد؛ نیروهایی که کردها رهبریشان می‌کنند. این هم به نوبه خود خلأیی امنیتی می‌آفریند که ممکن است داعش از آن بهره‌برداری کند؛ به‌خصوص در مناطقی مثل دیرالزور. شبکه خبری ان‌بی‌سی گزارش می‌دهد که ترامپ به خروج از سوریه علاقه نشان داده و این منجر شده پنتاگون طرح‌هایی برای این کار تهیه کند.
نگرانی‌هایی هم هست که ممکن است داعش از وضعیت امنیتی سوریه پس از سقوط دولت اسد بهره‌برداری کند، از آنجا که رهبران جدید سوریه و رئیس‌جمهورش، احمد الشرع، تعداد محدودی نیرو برای کنترل تمام سوریه دارند و ناچارند با مبارزان خارجی متحد از مناطقی در آسیای مرکزی هم بجنگند، هرچند الشرع این تهدید را تخفیف داده است؛ با این حال، ادامه حملات ایالات متحده به القاعده و داعش در سوریه، پس از سقوط رژیم اسد، نمایانگر تداوم این تهدید است. فرماندهی مرکزی ایالات متحده و قسد همچنان مشغول گزارش مأموریت‌های مشترک علیه باقیمانده‌های داعش هستند.
اگر ایالات متحده نیروهای بیشتری در کردستان قرار دهد، نیاز خواهد داشت بین روابطش با بغداد و با اربیل، تعادل برقرار کند. با استقرار آمریکایی‌های بیشتر، کردهای عراق برای بازدارندگی در مقابل حملات بالقوه به اربیل، نیاز به تضمین‌های امنیتی خواهند داشت. این تضمین‌ها به صورت بالقوه شامل سامانه‌های دفاع موشکی با تأیید بغداد می‌شوند.
اگر ایالات متحده از سوریه خارج شود، باید گفت‌وگوهایی هم با دولت ترکیه کند، با هدف اقدامات نظامی ثبات‌زدا از سوی ترکیه. ایالات متحده می‌تواند از فرایند تجدیدشده صلحی حمایت کند که اکنون در ترکیه در جریان است؛ بین حزب کارگران کردستان یا پ‌ک‌ک و دولت ترکیه. اگر مأموریت ائتلاف به پایان برسد، نیاز به پیگیری توافقات جدید دوجانبه بین بغداد و کشورهای عضو ائتلاف خواهد بود و نیز باید برنامه‌های ویزای مهاجرتی ویژه برای شرکای عراقی و سوری تدوین شود؛ برای حالتی که ایالات متحده نیروهایش را خارج کند.
چشم‌انداز نظامی و سیاسی فعلی
«گروه ضربت مشترک ترکیبی – عملیات عزم راسخ» یا سی‌جی‌تی‌اف-اوآی‌آر، در اکتبر ۲۰۱۴ تشکیل شد. این گروه متشکل از نیروهای ۲۵ کشور و بخشی از ائتلاف جهانی به رهبری آمریکا برای شکست داعش است که آن ائتلاف ۸۷ عضو دارد. نیروهای سی‌جی‌تی‌اف-اوآی‌آر با سرویس ضدتروریسم عراق، فرماندهی عملیات مشترک عراق، نیروهای هوایی عراق، پیشمرگه‌های عراقی و کُرد و نیروهای ضدتروریسم مربوط کار می‌کرد. جدای از این‌ها، مأموریت ناتو هم در عراق هست. این ائتلاف به رهبری ایالات متحده، حدود ۲ هزار و ۵۰۰ نیرو در عراق دارد و در ۴ پایگاه کلیدی حضور نظامی خود را حفظ کرده است: پایگاه هوایی اربیل در کردستان، مرکز حمایت دیپلماتیک بغداد در فرودگاه، پایگاه متحد ۳ در منطقه سبز بغداد و پایگاه هوایی الاسد در استان الانبار. دسامبر ۲۰۲۱، ائتلاف اعلام کرد، در عراق از نبرد به نقش مشاوره‌ای تغییر وضعیت داده است.
این موضوع پس از پایان عملیات علیه داعش در سال ۲۰۱۷ بود؛ اما نیروهای ایالات متحده به مشارکت در حملات شراکتی در عراق ادامه داده‌اند؛ شامل یک حمله در غرب عراق که در اوت ۲۰۲۴ داعش را هدف قرار داد. در آن حمله ۷ نیروی ایالات متحده زخمی شدند. حمله دیگری هم در ۶ ژانویه بود که در آن یک نیروی عضو ائتلاف کشته شد. مشاوران ائتلاف با وزارت امور پیشمرگه‌ها هم کار می‌کنند تا فرماندهی و کنترل را بهبود بخشند، با بغداد هماهنگ شوند و از اصلاحات در این وزارتخانه حمایت کنند.
در سوریه، حدود ۲ هزار سرباز ایالات متحده، سراسر استان‌های دیرالزور و حسکه در شمال شرق کشور مستقر هستند؛ از جمله در خراب‌الجیر، منطقه فرودگاهی رومیله، الشدادی، منطقه پیشتیبانی مأموریتِ دهکده سبز، کونوکو و پادگان التنف در مرز سوریه و اردن، در منطقه‌ای که از زمان نبرد کوبانی، از عملیات قسد به رهبری کردها پشتیبانی کرده‌اند.
نیروهای ائتلاف در رقه هم فعال هستند و از شهر کوبانی، ناظر تلاش‌های آتش‌بس بین گروه‌های مورد حمایت ترکیه و قسد در منبج هم بوده‌اند. سربازان ایالات متحده، از زمانی که قسد در مارس ۲۰۱۹، داعش را در نبرد باغوز شکست داد، همچنان با این نیرو شریک هستند. ائتلاف از نیروهای «ارتش آزاد سوریه» نیز در پادگان التنف، نزدیک مرز سوریه با اردن و عراق حمایت می‌کند و این نیروها، حوزه نفوذ خود را پس از سقوط اسد به تدمر گسترش داده‌اند.
از زمان سقوط رژیم اسد، کردهای سوریه با حملاتی از سمت گروه‌های مورد حمایت ترکیه متحمل شده‌اند؛ به‌علاوه، رژیم جدید در دمشق، روابطی نزدیک با ترکیه دارد و مشغول بحث با آنکارا درباره برنامه‌هایی است که در آن‌ها، پایگاه‌های ترکیه در سوریه بنا شوند. در ماه دسامبر، گروه‌های مورد حمایت ترکیه قسد را از حلب و منبج بیرون راندند و درگیری شدید نزدیک سد راهبردی تشرین ادامه دارد.
ترکیه از سال ۲۰۱۶، سه عملیات فرامرزی با هدف کاهش خودمختاری قسد اجرا کرد و تهدید کرده حمله فرامرزی جدیدی کلید بزند. ترکیه، قسد و پ‌ک‌ک را معادل می‌داند؛ دومی از سوی ایالات متحده به عنوان گروهی تروریستی شناخته شده‌است. مقامات ایالات متحده تأکید کرده‌اند حمایت‌شان از قسد ادامه دارد و روی پیشگیری از حمله جدید ترکیه کار کرده‌اند. جدا از کمک به نیروهای قسد، ائتلاف به رهبری ایالات متحده، روی این موضوع هم کار می‌کند که خارجی‌ها را به موطن‌های خود برگرداند و به قسد در حفاظت از زندان‌ها و اردوگاه‌های محل نگهداری خانواده‌های داعش، از قبیل اردوگاه الهول، یاری می‌رساند.
پویه‌شناسی روابط بین آمریکا، دولت عراق و دولت اقلیم کردستان
از زمان سقوط صدام حسین در ۲۰۰۳، دولت‌های عراق و کردستان اغلب بر سر مسائل مربوط به بودجه با هم درگیری داشته‌اند؛ از جمله بر سر بودجه پیشمرگه‌ها، صادرات نفت و مناطق محل مناقشه مانند کرکوک که از نفت غنی است. ماده ۱۴۰ قانون اساسی عراق حکم می‌کند، همه‌پرسی برگزار شود تا تصمیم گرفته شود آیا این مناطق به اقلیم کردستان مربوط هستند یا به عراق، اما این ماده همچنان اجرا نشده است. بعد از آزادسازی عراق به دست ایالات متحده، نیروهای پیشمرگه کُرد، به‌‌رغم مقابله بغداد، به سمت مناطق نینوا، کرکوک و دیاله پیشروی کردند.
ژانویه ۲۰۱۰، نیروهای آمریکا، عراق و پیشمرگه‌های کُرد، گشت‌های مشترکی در این مناطق تعیین کردند تا از تنش‌ها کاسته شود. در ژوئن ۲۰۱۴، پس از اینکه ارتش عراق در میانه حمله‌ای از داعش، از هم پاشید، پیشمرگه‌ها به درون قلمروهای محل مناقشه حرکت کردند. یک ماه بعد از برگزاری همه‌پرسی استقلال کردستان در سپتامبر ۲۰۱۷، ارتش عراق پیشمرگه‌ها را از این مناطق محل مناقشه بیرون راند. این باعث شد، در منطقه موسوم به «خط هماهنگی کردستان» که نیروهای مسلح عراقی و پیشمرگه‌ها را در مناطق محل مناقشه از هم جدا می‌کند، خلأ قدرتی ایجاد شود.
داعش از این خلأ قدرت بهره‌برداری کرد. نیروهای داعش از این شکاف امنیتی به طول ۳ تا ۵ کیلومتر، استفاده کرده‌اند تا به نیروهای امنیتی عراقی و کُرد حمله کنند، غیرنظامیان را کشته‌اند و نیز آن‌ها را گروگان گرفته و از آن‌ها باج‌خواهی کرده‌اند. در نتیجه، ائتلاف فشار آورد که تیپ‌های مشترک عراقی-پیشمرگه تشکیل شوند تا این شکاف را پر کنند و به دنبال هماهنگی بیشتر بین بغداد و اربیل رفت. بعضی سیاستمداران عراقی، از ایالات متحده بابت ارائه توپخانه به پیشمرگه‌های کُرد انتقاد و ابراز نگرانی کرده بودند که این کار ممکن است این نیروها را تقویت کند.
این نشان می‌دهد که حمایت‌ها در مقطع بعدی با دقت هماهنگ شده. در اکتبر ۲۰۱۷، درگیری‌هایی هم بین نیروهای امنیتی پیشمرگه و عراقی رخ داد، پس از آنکه عراق تلاش کرد به سمت مواضع پیشمرگه‌ها پیشروی کند. عراق اخیراً از قدرتش استفاده کرد تا خودمختاری اقلیم کردستان را کم کند. در حال حاضر در اقلیم کردستان، ایتالیا، فرانسه، آلمان، بریتانیا، هلند و ایالات متحده بیشتر نقش مشاوره برای اصلاحات در پیشمرگه‌ها دارند؛ به‌عنوان بخشی از گروه مشورتی چندملیتی که از این پروژه اصلاحات حمایت می‌کند.
این پروژه برای متحدکردن واحدهای پارتیزانی متصل به احزاب سیاسی رقیب است؛ یعنی اتحادیه میهنی کردستان و حزب دموکرات کردستان و بناست آن‌ها را تحت وزارت امور پیشمرگه‌ها متحد کند. شرکت‌کنندگان در ائتلاف، در دوران جنگ علیه داعش، حمایت آموزشی و تسلیحاتی هم به پیشمرگه‌ها و نیروهای عراقی ارائه کرده‌اند. اگر بنا باشد نیروهای ایالات متحده خارج شوند، حفظ برنامه اصلاحاتی سخت خواهد بود؛ چراکه این برنامه به حمایت فنی و مالی ائتلاف و کشورهای غربی وابسته است و در طول روابط دوجانبه جدید، به احتمال زیاد، ادامه حمایت لازم خواهد بود.
سرهنگ والتر ون بایلِوِلت، مشاور نظامی سابق سرکنسولگری هلند در اربیل، تأکید می‌کند که این گروه مشورتی بخشی از ائتلاف نیست؛ از این رو می‌تواند به عنوان موجودیتی جداگانه به کار ادامه دهد. او به نویسندگان این گزارش می‌گوید: «عملیات عزم راسخ یک ائتلاف است و بخشی از گروه مشورتی چندملیتی را به عنوان هفتمین طرف ماجرا در بر می‌گیرد.» صندوق آموزش و تجهیز ضدداعش وزارت دفاع ایالات متحده، برای تکمیل پرداخت حقوق به پیشمرگه‌های تحت نظر وزارت امور پیشمرگه‌ها، دستمزدهایی ارائه می‌کرد. این مسئله در سال ۲۰۲۶ پایان خواهد یافت؛ با این حال، ائتلاف انتظار دارد این حمایت تا بعد از اکتبر ۲۰۲۶ ادامه یابد.
در ماه دسامبر، وزرای دفاع هلند، ایتالیا و آلمان به بغداد و اربیل سفر کردند تا درباره گذار به توافقات دوجانبه امنیتی و مبارزه علیه داعش پس از سقوط رژیم سوریه گفت‌وگو کنند. فواد حسین، وزیر خارجه عراق، به نویسندگان این گزارش می‌گوید عراق حالا در حال گفت‌وگو برای روابط امنیتی دوجانبه با ایالات متحده و دیگر کشورهای غربی از قبیل فرانسه است: «شکل و شمایل دیگری خواهد داشت. همین حالا هم توافق کرده‌ایم که مأموریت ناتو اینجا برقرار خواهد بود.» روبن بِرِکِلمانس، وزیر دفاع هلند می‌گوید، گفت‌وگوها درباره خروج احتمالی ائتلاف ادامه دارد و هشدار داد، چه این خروج انجام شود چه نه، «اگر تنش‌ها در سوریه بالا بگیرد، داعش می‌تواند موضعش را آنجا تقویت کند.»
مارکو روبیو، وزیر خارجه ایالات متحده، در جلسه رأی اعتمادش اشاره کرد، «ترک شرکایی که فداکاری فراوان کرده‌اند، تهدید بسیار دارد و جنگویان داعش را زندانی کرده‌اند»، از سوی ایالات متحده، پیامدهای منفی خواهد داشت. او در بیانیه ۹ مارس هم روی این موضوع تأکید بیشتر کرد: «ایالات متحده در کنار اقلیت‌های مذهبی و قومی سوریه می‌ایستد، از جمله... جامعه کُردی.» طبق گزارش‌ها، بعد از این که رژیم سوریه، متحد دولت عراق، سقوط کرد، عراق هم از موضع خروج نیروهای ائتلاف عقب کشیده است. نچیروان بارزانی، رئیس دولت اقلیم کردستان، در سخنانش در نشست امنیتی مونیخ در ماه فوریه، تأکید کرد که زمان‌بندی برای رفتن ائتلاف از عراق «مناسب نیست.»
نتیجه‌گیری
اگر بناست هم اعتماد بغداد حفظ شود و هم اعتماد اربیل در مواجهه با رابطه جدید ایالات متحده و عراق، لازم به تلاشی برای حفظ تعادل خواهد بود که تضمین کند، هیچ تصوری از جانبداری به سمت اقلیم کردستان ایجاد نشود. در نتیجه، گروه کوچکی از نیروهای ایالات متحده باید پس از هر نوع خروج نیروهای ائتلاف، در بغداد بمانند تا هر گونه عملیات را با دولت عراق هماهنگ کنند. داعش در سال ۲۰۲۴، بیش از صد حمله در عراق و سوریه داشت؛ بیش از عدد ادعایی این گروه در سال ۲۰۲۳. حالا رژیم اسد سقوط کرده و دولتی انتقالی و شکننده به رهبری هیئت تحریرالشام و الشرع دمشق را در دست گرفته است.
در این شرایط، این خطر هست که داعش بتواند در مناطق مرکزی سوریه، گسترش یابد. ایالات متحده و فرانسه در ماه دسامبر، چندین حمله در مرکز سوریه داشتند که داعش را هدف گرفتند. مقامات ایالات متحده با دولت جدید سوریه هم در تماس بوده‌اند. مقامات عراق هم ابراز نگرانی کرده‌اند که داعش سلاح‌های ارتش [پیشین] سوریه را در اختیار گرفته باشد و در حال سازمان‌دهی دوباره نیروهایش باشد؛ به‌علاوه، دغدغه‌هایی در این باره در پایتخت‌های غربی ایجاد شده که جنگجویان داعش و خانواده‌هایشان که در شمال شرق سوریه نگهداری می‌شوند، در صورت حمله ترکیه به قسد، بتوانند فرار کنند؛ در نتیجه، دیپلماسی بیشتری از سوی غرب نیاز است که وضعیت مهار شود.
مقامات دمشق نسبت به در اختیار گرفتن کنترل اردوگاه‌ها و زندان‌ها در آن منطقه ابراز تمایل کرده‌اند. از آنجا که نیروهای ایالات متحده در سوریه به پایگاه‌ها در اربیل تکیه دارند، عملیات ضدتروریسم در سوریه می‌تواند ادامه یابد، مگر اینکه ترامپ تصمیم بگیرد نیروها را از سوریه خارج کند و با این کار خطر تجدید حیات داعش را بپذیرد. عملیات داعش همین حالا هم در سوریه افزایش یافته است. همزمان، افزایش نفوذ ایالات متحده در دولت اقلیم کردستان ممکن است حملات گروه‌های مورد حمایت ایران یا حشدالشعبی را به خود جلب کند و این نیازمند ارائه تضمین برای حفاظت از اربیل خواهد بود.
حضوری قوی‌تر در منطقه کردستان عراق، احتمالاً نفوذ بیشتری در اصلاحات پیشمرگه‌ها در دولت اقلیم کردستان خواهد داد؛ اما ایالات متحده احتمالاً پرداخت دستمزد به پیشمرگه‌ها را ادامه خواهد داد تا بتواند رابطه‌ای قوی با دولت اقلیم حفظ کند. آلمان، هلند، بریتانیا، فرانسه، ایتالیا و دیگر اعضای نظامی بین‌المللی ائتلاف ضدداعش، در عراق خواهند ماند و به شراکت و مشاوره با نیروهای امنیتی عراق و به‌خصوص پیشمرگه‌های کُرد، ادامه خواهند داد.
تعداد نیروهای ایالات متحده در عراق و سوریه، در مقایسه با تعداد نیروهای مستقر در نزدیکی منطقه مورد نظر در دیگر مناطق خارج از آمریکا، اندک است؛ از جمله ۲۸ هزار و ۵۰۰ نیرویی که در کره جنوبی مستقرند؛ اما حضور این نیروها در عراق و سوریه، نقشی حیاتی ایفا می‌کند، در پیشگیری از تجدید حیات داعش و حفظ نفوذ منطقه‌ای، نقشی که در غیر این صورت، ایران، روسیه یا حتی چین ایفا خواهند کرد.
