انتخابات ایران و روابط تهران و روسیه

دو حامی اصلی رویکرد جدید به روسیه، ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، در سقوط بالگرد در ماه مه جان خود را از دست دادند. مرگ این دو درست زمانی رخ داد که دو کشور در آستانه نهادینه کردن روابط دو کشور در قالب یک توافق شراکت بلندمدت بودند. اینکه رئیس‌جمهور آینده ایران هم به همین اندازه نسبت به توسعه روابط با روسیه علاقه‌مند باشد، یکی از سوال‌های کلیدی انتخابات است. 

در حال حاضر به نظر می‌رسد که روابط ایران و روسیه بدون تغییر باقی مانده‌است. هم محمد مخبر، سرپرست ریاست‌جمهوری و هم علی باقری، سرپرست وزارت امور خارجه، روی ماهیت بلندمدت و استراتژیک روابط دو کشور تاکید کرده‌اند. اما همه نامزدهای اصلی ریاست‌جمهوری این پیام را ارسال کردند که اولویت سیاست خارجی‌شان کاهش تحریم‌ها و بهبود وضعیت اقتصادی است و رابطه ویژه با مسکو. کاهش شتاب بهبود روابط با روسیه چندان مشکل نیست. کافی است که تهران شتاب همکاری‌ها را در برخی از حوزه‌ها مانند تامین تسلیحات یا توسعه کریدور شمال-جنوب کاهش دهد، تا روسیه احساس کند که چندان در همکاری با ایران راحت نیست.

اما اگر رهبر معظم ایران احساس کند منافع نظام حکم می‌کند، مسیر روابط ایران را با روسیه تغییر می‌دهد.  دو عامل هست که می‌تواند بر تصمیم او تاثیر بگذارد: تحریم‌ها و وضعیت رو به وخامت اقتصادی.

سعید جلیلی، تندروترین نامزد گفته‌است که نه‌تنها تحریم‌ها را مرتفع می‌کند بلکه کشورهایی که تحریم کرده‌اند را از تحریم پشیمان می‌کند. همزمان نامزد میانه‌روتر، مسعود پزشکیان علناً از استراتژی «نگاه به شرق» انتقاد کرد و بر روی گشایش کشور به روی غرب و کاهش تنش با آمریکا اصرار می‌کند.

حمیدرضا عزیزی اشاره می‌کند که سیاست نگاه به شرق فرصت‌های اقتصادی محدودی ایجاد کرد که توانایی جبران کردن اثرات منفی تحریم‌ها را نداشت. چندین سال بعد از اجرای این سیاست، ضعف‌های آن برای بسیاری از افراد روشن شده‌است.  علاوه بر این تهدید یک جنگ فراگیر در خاورمیانه بر اثر جنگ غزه و اعمال تحریم‌های بیشتر علیه تهران، منافع نخبگان ایران را تامین نمی‌کند.  بسیاری از آنها خواستار وضعیت «نه جنگ، نه صلح» هستند که از طریق آشتی با غرب به دست می‌آید.

هرگونه تلاش برای برداشته‌شدن تحریم‌ها و بهبود روابط با غرب، نیازمند بازنگری در روابط تهران و روسیه است، هرچند ممکن است این تغییر فوری رخ ندهد. مسکو هم این موضوع را می‌داند. بلافاصله پس از درگذشت رئیسی، مسکو مذاکرات توافق جامع همکاری را تعلیق کرد که نشان می‌داد تمایل دارد تا نتیجه انتخابات را در ایران ببیند. نگرانی کرملین قابل درک است. نخست اینکه همه نامزدها به یک اندازه به همکاری با روسیه علاقه‌مند نیستند.

پزشکیان، در راستای رویکرد سنتی میانه‌های ایران، مخالف وابستگی یکجانبه ایران به همکاری با روسیه و چین است. بسیاری از هواداران اردوگاه محافظه‌کاران هم ممکن است از این دیدگاه حمایت کنند، چراکه استدلال می‌کنند رویکرد نگاه به شرق نتایج کافی به بار نیاورد و حمایت ایران از مسکو در جنگ اوکراین، بار تحریمی جدید ایجاد کرد. نامزدهای محافظه‌کار هم به صورت اختصاصی به روابط با روسیه اشاره نمی‌کردند و روسیه را فقط در مجموعه نگاه به شرق تعریف می‌کنند و آن را در مجموعه‌ای شامل چین و هند می‌بینند.

اظهارنظر جدیدی از جلیلی به هواداران اصیل روابط ایران و روسیه نشان داد که دوستی دو کشور انحصاراً براساس اثر عوامل خارجی و فقط از روی ضرورت است. با توجه به فضای سیاست خارجی ایران و اینکه سوگیری مثبتی نسبت به آشتی ایران با دشمنانش وجود ندارد، احتمالاً تحول در روابط تهران و مسکو به تدریج رخ خواهد داد. تجربه گذشته نشان داده‌است که ایران به سرعت با واقعیت‌های ناگوار رابطه با غرب آشنا می‌شود و بار دیگر به مسکو روی می‌آورد. نهایتاً اینکه احتمال تغییر فوری و عمیق در روابط روسیه و ایران وجود ندارد، اما اگر رئیس‌جمهور جدید بتواند فرآیند رفع تحریم‌ها را آغاز کند، شکل کنونی رابطه در میان‌مدت از بین خواهد رفت.