فهم مفاهیم محور مدرنیته

نگاهی به کتاب مقدمه‌ای بر مفاهیم بنیادین تاریخی اثر راینهارت کوزلک

به‌تازگی نشر «گام نو» اثری با نام «مقدمه‌ای بر مفاهیم بنیادین تاریخی: تاریخ تحول مفهوم بحران»، نوشته راینهارت کوزلک (2006ـ 1923م)، اندیشمند و تاریخ‌دان آلمانی به‌چاپ رسانده است. کوزلک را بیش از هرچیز به‌واسطه مشارکت پیشگامانه او در طرح و تدوین پروژه «تاریخ مفاهیم» (History of Concepts) و روش‌شناسی ویژه مندرج در این طرح به‌یاد می‌آوردند. از نظر تبارشناسانه تاریخ مفاهیم‌نویسی از اوایل قرن بیستم و در آلمان کم‌وبیش آغاز شد، اما امروزه در اروپا و آمریکای‌شمالی نیز متفکران و محققان، التفاتی ویژه به این مکتب دارند. برخی نسب این اندیشه را به ویلهلم دیلتای می‌رسانند، اما به‌طور مشخص می‌دانیم که اریش روتاکر، هانس گئورگ گادامر و یوآخیم ریتر بودند که پس از جنگ جهانی دوم، با بنا نهادن «آرشیو تاریخ مفاهیم» در آلمان، راهی‌نو در تاریخ مفاهیم‌نویسی گشودند. در سال1967، این آرشیو دو پروژه گسترده طراحی کرد که یکی بر اصطلاحات و مفاهیم فلسفی و دیگری بر مفاهیم سیاسی ـ اجتماعی مشتمل بود. در این میان، کوزلک نیز به‌دلیل نقش ویژه‌اش در بررسی «مفاهیم بنیادین تاریخی»، جایگاهی خاص پیدا کرد. با این همه، آشنایی مخاطبان ایرانی با کوزلک و آثار او، اندک است و تاکنون جز کتاب حاضر، فقط یک کتاب مستقل دیگر از مقالات او به فارسی ترجمه شده است. درباره او نیز کسانی چون محمدرضا نیکفر مطالبی به‌رشته تحریر درآورده‌اند. با این تفاسیر، قاعدتاً برای مخاطب فارسی‌خوان، پرسش اولیه و اساسی باید چنین باشد: «تاریخ مفاهیم» یعنی چه؟

چیستی تاریخ مفاهیم

یکی از مهم‌ترین دلمشغولی‌های محققان حوزه تاریخ اندیشه، فهم این مسئله است که مفاهیم چگونه به‌وجود می‌آیند، دگرگون می‌شوند یا تغییر می‌یابند. برای نمونه مفهومی چون «دموکراسی» را لااقل از یونان باستان تاکنون در آثار فلسفه سیاسی می‌توان مشاهده کرد. با این همه، بعید است کسی بتواند مدعی شود این مفهوم را مردمان از یونان‌باستان تاکنون به یک‌‌صورت مشخص و معین می‌فهمیدند یا مورد استفاده قرار می‌دادند. بنابراین پرسش از تحولات معنایی و کاربردی مفاهیم، یکی از نقاط شروع بدیهی اما مهم فهم متون حوزه اندیشه است. در گذشته برای پاسخ به این پرسش، روش‌هایی چون «تاریخ فکری» و «تاریخ ایده‌ها» مورد توجه قرار می‌گرفت که بیش از آنکه بتواند درکی پویا از تحولات معنایی و کاربردی به‌دست دهد، به تدقیقی ایستا از این مفاهیم دست می‌یازید و از این منظر پاسخگوی معضل فهم تحولات مفاهیم نبود یا آنکه میان «ایده» و «مفهوم» تمایزی قائل نمی‌شد.
در دهه‌های اخیر، دیگرانی نیز البته کوشیده‌اند راهی برای درک تغییرات مفاهیم بیابند. یکی از مشهورترین آنان در جهان که در ایران نیز خوشبختانه مورد اقبال قرار گرفته، «مکتب کمبریج» و مورخان منتسب به این مکتب چون جان دان، جان پاکاک و کوئنتین اسکینر است که البته بیش از آنکه در باب «تغییر معانی مفاهیم» کار کرده باشد، بر «تغییر کاربرد واژه‌ها» تاکید ورزیده است. کارنامه کمبریجی‌ها، گویای التفات‌ویژه او به «فهم زمینه‌مند زبان سیاسی» برخی متفکران اندیشه سیاسی نظیر ماکیاولی، هابز و لاک چونان مداخله‌هایی کنشمندانه در زمینه تاریخی خاص خود است، اما آنچه کار کوزلک را از کسانی چون اسکینر متمایز می‌کند، تمرکز کوزلک است بر «دگرگونی در معانی اصطلاحاتی خاص یا چرخش‌هایی که در نیروی معنای «تاریخی» واژه‌ها ایجاد شده است. به‌بیانی‌دیگر، کوزلک به «تاریخمندی مفاهیم» و تحول مضمونی آنها باتوجه به زمینه‌های گوناگون معتقد است و گمان می‌برد، باید علاوه بر شناخت این تحول، بر «افق‌هایی که هر لایه از مضمون مفاهیم ممکن است گشاینده آن باشد»، توجه داشت. از این منظر می‌توان مشابهت‌هایی میان پژوهش‌های کوزلک با آثاری که به‌طور عام آنها را «زبان‌شناسی ساختاری» می‌نامند و از دهه1960 در فرانسه به‌دست میشل فوکو آغاز شد، یافت زیرا در هر دو الگوی تحقیق، فرض بر آن است که «ساختارهای مفهومی، ساختارهای معنایی را دیکته می‌کنند.»

کوزلک و مدرنیته

یکی از وجوه افتراق کار کوزلک با فوکو، اما آن است که او وقتی در میانه قرن بیستم مشغول کار روی پروژه مفاهیم بنیادین تاریخی شد، به این نتیجه رسید که دوره 100ساله 1750 تا 1850 در اروپا، «آستانه‌ای دورانی» است که در آن مضمون مفاهیم جدید تثبیت می‌شود. این مفاهیم، مفاهیمی بنیادین برای مدرنیته هستند و از این منظر تلاش کوزلک را باید کوششی در راه فهم مدرنیته براساس فهم این مفاهیم دانست. کوزلک همراه همکاران خود، کتابی هشت‌جلدی تحت‌عنوان «مفاهیم بنیادین تاریخی: فرهنگ تاریخی زبان سیاسی ـ اجتماعی» منتشر کرد که در آن 120مفهوم بنیادی بررسی شده است. برخی از مهم‌ترین این مفاهیم عبارتند از: دولت، سلطنت، جمهوری، دموکراسی، آزادی، حزب، ایدئولوژی، سکولاریزاسیون، پیشرفت، بحران، بورژوا، نقد، مشروعیت، پرولتاریا، سنت، دیکتاتور، تاریخ، حاکمیت و... ترجمه حاضر درواقع ترجمه سه‌فصل از این مجموعه هشت‌جلدی است که شامل دو مقدمه کوزلک بر جلدهای اول و هفتم و نیز یکی از مداخل جلدسوم این مجموعه با نام «بحران» است و علاوه بر اینها مترجم فارسی اثر، بهنام جودی، خود نیز مقدمه‌ای مفصل و راهگشا بر طلیعه کتاب نهاده و درضمن به
ترجمه مقدمه مترجمان انگلیسی اثر کوزلک هم همت گمارده است.

ویژگی‌های مفاهیم بنیادین

از نظر کوزلک، مفاهیم بنیادین واجد چهار ویژگی هستند که همین ویژگی‌ها، خصوصیات غالب دنیای جدید را نیز شکل می‌دهند. این چهار ویژگی عبارتند از: دموکراتیک شدن، زمانمند شدن، ایدئولوژیک شدن و سیاسی شدن. منظور از دموکراتیک شدن این است که واژگان سیاسی و اجتماعی تا پیش از این دوران در انحصار اقشار نخبه بود، اما طی این دوران در شیوه و میزان خوانش آنها تغییراتی عمیق رخ داد. متن‌های بیشتری در اختیار مردم قرار می‌گرفت و سرعت خواندن آنها نیز بالا رفته بود. این مفاهیم همچنین دیگر فقط ازطریق کتاب منتقل نمی‌شد، بلکه رسانه‌های گوناگون به بحث درباره آنها می‌پرداختند. درباره زمانمندشدن اما نظر کوزلک آن است که طی این دوره افق‌های زمانی جدیدی در مفاهیم سیاسی و اجتماعی مدرن شکل می‌گیرد. این افق‌ها منجر به شکل‌گیری فلسفه‌های تاریخ می‌شوند که آغاز و فرجام داشتند و مراحل و ادواری را نیز برای سیر تاریخ در نظر می‌گرفتند. از نظر کوزلک مفاهیمی چون پیشرفت، توسعه و رهایی از شناخته‌شده‌ترین این مفاهیم هستند که باید آنها را در قالب حرکت زمانمند به‌سوی غایت تاریخ، درک کرد. ایدئولوژیک شدن از منظر کوزلک بر این ایده دلالت دارد که با آغاز قرن هجدهم، اصطلاحات قدیمی در کاربرد و ارجاع اجتماعی‌شان، وجهی عمومی پیدا کردند و به‌صورتی انتزاعی‌تر به‌کار برده شدند. برای نمونه، دیگر سخن از «آزادی‌ها» یا «تاریخ‌ها» که می‌توانست هریک از آنها به‌صورتی مجزا برای وضعیت‌هایی خاص استفاده شود، نبود بلکه این مفهوم «آزادی» و «تاریخ» بود که مورد توجه قرار می‌گرفت. همچنین در همین صورتبندی برخی مفاهیم ابداعی نیز پیدا شدند که به‌صورت «ایسم‌ها» و در قالب فرمول‌هایی ساده، مطابق با منافع جنبش‌ها و گروه‌های در حال مبارزه مورد استفاده قرار می‌گرفتند. درنهایت تحلیل کوزلک از سیاسی‌شدن نیز این است که در قیاس با گذشته، مردم بیشتری درگیر سیاست و مخاطب پیام‌های سیاسی شدند. این عامه نوظهور تازه‌وارد که ازطریق احزاب و جنبش‌های اجتماعی بسیج می‌شدند، نیاز به شعار تبلیغاتی و پروپاگاندا داشتند و بدین‌سان مفاهیم سیاسی در میان طبقات و اقشار در حال مبارزه، به جنگ‌افزارهایی زبانی بدل شدند.