سینما و سازوکارهایش

کتاب «بوطیقای سینما»، با عنوان اصلی Poetics of Cinema، مجموعه‌مقالاتی است که دیوید بوردول آن‌ها را طی سال‌های مختلف نوشته و در آن‌ها به تبیین رویکرد نظری خود در پژوهش سینمایی و تحلیل فیلم پرداخته، همچنین این رویکرد را روی فیلم‌های مختلف پیاده کرده و آن فیلم‌ها را براساس آن مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.

خیلی از مرگ دیوید بوردول نگذشته بود که نشر بیدگل، یکی از مهمترین کتاب‌های سینمایی او، یعنی «بوطیقای سینما» را منتشر و روانه بازار کرد. علاقه‌مندان مطالعات سینمایی پیش‌ازاین با کتاب‌های بوردول به‌ویژه «تاریخ سینما» و «هنر سینما» آشنا بودند؛ کتاب‌های مرجع سینمایی که هر سینماگری باید یک جلد از آن را در خانه داشته باشد.

«بوطیقای سینما» اما کتابی جامع و مرجع در فهم نظریه‌های سینما و البته ماهیت و کارکرد سینماست. اثری ارزشمند از حیث پژوهشی. پژوهشی در سینما، از منظر شناختی، تاریخی، فرمالیستی و زیبایی‌شناختی.

کتاب «بوطیقای سینما»، یک کتاب مفید و کارآمد برای شناخت سازوکار زیبایی‌شناختی سینما و زمینه‌های تاریخی و فرهنگی سبک‌ها و فرم‌های سینمایی است. دیوید بوردول در کتاب «بوطیقای سینما»، نقشه راهی برای درک و تحلیل زیبایی‌شناختی و فرمالیستی فیلم‌ها، درکِ کارکرد سبک در سینما، شیوه تأثیرگذاری فیلم بر مخاطب به‌دست می‌دهد و نیز در واکنش به رویکرد نظریه‌محور به سینما که به‌ نظریه بیش از خود فیلم بها می‌دهد و نگاهی میان‌رشته‌ای به سینما دارد، عملاً این نکته مهم را یادآور می‌شود که برای تحلیل فیلم، درک سینما و سازوکار آن و در کل برای پژوهش در باب سینما باید فیلم دید، نه اینکه بدون دیدن فیلم‌ها و صرفاً متکی به نظریه‌ها درباره فیلم‌ها و درباره سینما حرف زد و به تفسیر سینمایی پرداخت.

کتاب «بوطیقای سینما» کندوکاوی در سبک سینمایی است، نه کندوکاو نظرورزانه در معنا؛ کندوکاوی که بوردول طی آن از علوم شناختی نیز کمک می‌گیرد تا تبیینی علمی از تأثیرگذاری فیلم بر مخاطب به‌دست دهد. متن اصلی کتاب «بوطیقای سینما» اولین‌بار در سال ۲۰۰۷ منتشر شده است.

سینما چگونه از طریق سبک و فرم با ما سخن می‌گوید و با زبانی زیبایی‌شناختی ما را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؟ بحث اصلی کتاب «بوطیقای سینما»، تلاش برای پاسخ به این پرسش است و چه‌بسا بتوان گفت که جان کلام نویسنده در این کتاب تبیین سازوکار زیبایی‌شناختی و فُرمالِ سینما و نحوه تأثیرگذاری سینما بر تماشاگر ازطریق سبک و فرم است.

دیوید بوردول در کتاب «بوطیقای سینما»، زیبایی‌شناسی سینما و شیوه اثرگذاری زبان سینما بر ذهن، احساس و ادراک مخاطب را با وام‌گیری از علوم‌شناختی توضیح می‌دهد و نیز زبان زیبایی‌شناختی سینما را در زمینه و چشم‌اندازی تاریخی و فرهنگی مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد.

یکی از موضوعاتی که در کتاب «بوطیقای سینما» به آن پرداخته شده، این است که سبک و فرم در سینما چقدر تحت‌تأثیر شرایط اجتماعی، تاریخی و فرهنگی ملی و فراملی است و شرایط چقدر می‌تواند بر شکل‌گیری سبک‌ها و فرم‌های سینمایی مؤثر باشد. بوردول این‌گونه صنعت سینما و تحولات تکنیکی و فنی سینما را در زمینه تاریخی و فرهنگی بررسی می‌کند.

روایت در سینما نیز ازجمله موضوعاتی است که در کتاب «بوطیقای سینما» به آن پرداخته شده است. کتاب «بوطیقای سینما»، چنانکه پیش‌تر نیز اشاره شد، یک نظریه‌پردازی صِرف درباره سینما نیست. بوردول در این کتاب ابتدا چارچوب نظری خود را توضیح می‌دهد و به تبیین آن می‌پردازد و آن‌گاه این چارچوب نظری را عملاً روی فیلم‌های مختلف پیاده می‌کند و این‌گونه از کلی‌گویی‌های نظری در باب سینما فاصله می‌گیرد و این مهم را یادآور می‌شود که حرف‌زدن از سینما و نظریه‌پردازی درباره آن، بدون حرف‌زدن از فیلم‌ها بی‌معناست و در بحث از سینما و تحلیل آن، این خود فیلم‌ها هستند که همیشه اولویت دارند و باید در کانون بحث قرار گیرند، نه نظریه‌ها.

بوردول در کتاب «بوطیقای سینما»، برخلاف رویکردهای نظریه‌محور که او منتقدشان است، بر آن نیست که در معنای فیلم‌ها کندوکاو کند. کاوش او در این کتاب، یک کاوش زیبایی‌شناختی است که سبک و فرم را مدنظر دارد و نویسنده می‌خواهد از خلال آن به این نکته برسد که فیلم‌ها چگونه از طریق فرم و سبک خود با ما سخن می‌گویند و بر ما تأثیر می‌گذارند و منشأ شکل‌گیری فرم‌ها و سبک‌های مختلف چیست.

گفتنی ا‌ست که بوردول در این کتاب از سینمای کشورهای مختلف سخن می‌گوید؛ از سینمای آمریکا گرفته تا سینمای ژاپن، روسیه، آلمان و....کتاب «بوطیقای سینما» از توضیحات نویسنده درباره این کتاب، مقدمه، سه بخش به‌نام‌های «پرسش‌های مربوط به نظریه»، «مطالعات در زمینه روایت» و «مطالعات در زمینه سبک» و ۱۵ فصل تشکیل شده است.

فصل‌های پنج‌گانه کتاب «بوطیقای سینما» عبارتند از: «بوطیقای سینما»، «قرارداد، ساخت و دید سینمایی»، «سه وجهِ روایت فیلم»، «شناخت و درک (اندریافت): دیدن و فراموش‌کردن در فیلم میلدرِد پیِرس»، «سینمای هنری به‌مثابه شیوه‌ای از فیلم‌ورزی»، «آینده‌های [بدیل در] فیلم»، «دوستان مشترک و وقایع‌نگاری‌های تصادفی»، «خلوص سینمایی»، «به منتها رساندن چیزها: هذیان‌هایی به‌لطف روبرت راینرت»، «سینمااسکوپ: معجزه مدرنی که بی‌عینک می‌بینید»، «چه کسی اول پلک زد؟»، «سبک بصری در سینمای ژاپن، ۱۹۴۵ – ۱۹۲۵»، «سینمای جلوه‌ها و کرشمه‌ها: سبک تزئینی در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ سینمای ژاپن»، «زیبایی‌شناسی در فیلم اکشن: کونگ‌فو، هفت‌تیرکشی و بیان سینمایی» و «غنا از رهگذر کاستی: کینگ هو و یک لمحه نگریستن».

رویکرد نظری بوردول در آثارش هم‌سو با رویکرد روش‌شناختیِ موسوم به «نئوفرمالیسم» است؛ رویکردی که البته کریستین تامسون، نظریه‌پرداز فیلم و همسر دیوید بوردول، آن را به‌طور گسترده‌تری دنبال کرده است.

بوطیقای سینما بیدگل