از نیـل تـا خـزر

چگونه روابط استراتژیک باکو و تل‌آویو به تهدیدی علیه ایران بدل شد؟

پارلمان جمهوری آذربایجان روز جمعه ۲۷ آبان با اکثریت آرا به افتتاح سفارت این کشور در تل‌آویو رأی داد.

فضایل آغامالی، عضو کمیته سیاست‌های حقوقی و دولت‌سازی پارلمان جمهوری آذربایجان در این‌باره به یکی از رسانه‌ها گفته است: «اسرائیل نزدیک به سه دهه پیش سفارت خود در جمهوری آذربایجان را افتتاح کرد، اما دولت باکو طی دهه‌های گذشته به‌خاطر تهدیدات و فشارهای ایران و در نظر گرفتن حساسیت‌های دولت تهران از باز کردن سفارت در اسرائیل خودداری کرده بود.» اکنون به نظر می‌رسد باکو ضرورتی نمی‌بیند حساسیت‌های تهران در این زمینه را مدنظر قرار دهد.

فضایل آغامالی در ادامه سخنان خود ایران را به اتخاذ «سیاست تهاجمی و دشمنی» با باکو متهم کرد و گفت که با توجه به حمایت ایران از ارمنستان دیگر دلیلی برای تاخیر بیشتر در راه‌اندازی سفارت این کشور در اسرائیل وجود ندارد و نمایندگان پارلمان آذربایجان با «کمال میل و به‌سرعت» این لایحه را تصویب کردند.

تصویب لایحه افتتاح سفارت باکو در تل‌آویو مورد استقبال مقامات ارشد تل‌آویو قرار گرفته است. در همین حال وزارت امور خارجه رژیم صهیونیستی با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد گشایش سفارت باکو در اسرائیل، تصمیمی تاریخی است. در این بیانیه آمده است: امروز پارلمان باکو تصمیمی تاریخی در زمینه گشایش سفارت جمهوری آذربایجان در تل‌آویو اتخاذ کرد. این اولین سفارتخانه یک کشور مسلمان با جمعیت عمده شیعه در اسرائیل است.

اسرائیل بزرگترین فروشنده تسلیحات به جمهوری‌آذربایجان و چهارمین مقصد صادراتی جمهوری آذربایجان است. شرکت‌های اسرائیلی حضوری پررنگ در بخش‌های کشاورزی، تکنولوژی اطلاعات، پزشکی و مالی آذربایجان دارند. همچنین اسرائیل ۴۰ درصد نفت وارداتی خود را از جمهوری‌آذربایجان تامین می‌کند.

اسحاق هرتزوگ، رئیس‌ رژیم اسرائیل در نامه‌ای که چندی پیش به‌مناسبت ۳۰سال مناسبات اسرائیل و جمهوری آذربایجان خطاب به الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان نوشت از او دعوت کرد تا به اسرائیل سفر و سفارت باکو را افتتاح کند. او نوشت: «در این مناسبت مهم در روابط ما، امیدوارم که گامی دیگر را با افتتاح سفارت آذربایجان در اسرائیل برداریم.»

اسرائیل از سال ۱۹۹۳ در باکو سفارتخانه دارد و چنان‌که رسانه‌های بین‌المللی گزارش داده‌اند در جریان جنگ با ارمنستان، به آذربایجان پهپاد داد. به گزارش موسسه تحقیقات صلح بین‌الملل در استکهلم، ۶۹ درصد تسلیحات وارداتی آذربایجان از ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ از اسرائیل صورت گرفت که با ۱۷ درصد صادرات تسلیحات اسرائیل در آن زمان برابر است.

زمینه تاریخی: قوم سیزدهم و تات‌های کوهستان

اسرائیل از زمان تاسیس خود تلاش کرده تا سوابق تاریخی و فرهنگی برای حضور قوم یهود در گوشه و کنار دنیا پیدا کند. یهودیت برخلاف ادیان اسلام و مسیحیت دین تبشیری نیست و بنی‌اسرائیل به دوازده فرزند یا قومی گفته می‌شود که به نام پدر و جدشان اسرائیل (یعقوب) نام‌گذاری شده‌اند و یهودیان مدعی هستند که همگی از فرزندان یعقوب پیامبر هستند؛ اما از یک قوم سیزدهم هم نام برده می‌شود که بدون آنکه از فرزندان یعقوب باشند به یهودیت گِرَویدند و البته در تاریخ گم شدند و امروز مشخص نیست یهودیان در گوشه‌وکنار دنیا کدام‌یک از بنی‌اسرائیل و کدام بقایای قوم سیزدهم هستند. اما داستان قوم سیزدهم دستاویز خوبی برای حضور و نفوذ اسرائیل در گوشه‌و‌کنار دنیا شده است و اسرائیلی‌ها هم‌زمان قوم پشتون افغانستان و پاکستان و همچنین خزرها که زمانی امپراتوری گسترده‌ای در شمال دریای خزر را سامان دادند، این قوم سیزدهم دانسته‌اند تا زمینه حضور و فعالیت‌شان در این مناطق فراهم شود. خزرها از اواخر قرن ششم تا دهم میلادی یک امپراتوری با پشتوانه تجارتی بزرگ را تشکیل دادند که از جنوب شرقی اروپا، روسیه، جنوب اوکراین، کریمه و قزاقستان را پوشش می‌داد. در خصوص اینکه خزر نام قوم است یا نام ناحیه و اگر خزر قومیت است، نژاد آن‌ها و مذهب و زبان آن‌ها چه بوده‌، در متون تاریخی فارسی و عربی اختلاف‌نظر وجود دارد. آنها برای قرن‌ها قفقاز و سواحل دریای مازندران و آذربایجان را محل تاخت‌وتاز و غارت خود قرار دادند و با ساسانیان و روم شرقی و بنی‌امیه و بنی‌عباس جنگیدند. خزرها اتحادیه‌ای از اقوام و نژادها و زبان‌های مختلف بودند اما طبقه حاکم آن‌ها برای مقابله با امپراتوری مسیحی روم شرقی و امپراتوری مسلمانان به یهودیت گروئید و به قوم سیزدهم یهود بدل شد. اکنون اسرائیل به‌دنبال ریشه‌های یهودی خزرها به قفقاز و مشخصاً جمهوری آذربایجان رسیده است. جدا از خزرها حضور یهودیان کوهستان یا تات‌های یهودی نیز به‌عنوان یک اقلیت یهودی در جمهوری آذربایجان بهانه‌ای برای حضور فرهنگی اسرائیل شده است. این گروه جمعیتی از یهودیان سفارادی هستند که پیش از قرن پنجم میلادی و در زمان ساسانیان و احتمالاً با اهداف دفاعی مقابل مهاجمان خزرها از ایران به این مناطق مهاجرت داده شدند. اسکان تات‌های یهودی در شهرهای پریولنو، کراسنایا، اِسلوبودا و وارتاشن بوده است. تات‌های یهودی که پس از تشکیل رژیم اسرائیل به آن منطقه مهاجرت کردند از زمینه‌های روابط باکو و تل‌آویو در 30 سال گذشته هستند.

لبنان و جمهوری آذربایجان

ایران با حمایت و تقویت حزب‌الله لبنان در شمال اسرائیل یک تهدید دائمی و قوی برای این رژیم ایجاد کرده است و اسرائیل به‌رغم جنگ 44روزه و جنگ 33روزه نتوانست به قدرت نظامی و نفوذ اجتماعی این گروه در لبنان آسیب برساند و حزب‌الله پس از آن نیز یکی از احزاب حاضر در دولت لبنان است. اسرائیل برای یافتن موقعیت مشابه و نزدیک به ایران که بتواند از طریق آن ایران را تهدید کند و اقدامات امنیتی علیه ایران را از یک خاک نزدیک سازماندهی کند، نیازمند یک متحد و دوست در همسایگی ایران بود و با زمینه تاریخی حضور یهودیان باکو بهترین گزینه بود. شاید به همین دلیل بود که بعد از فروپاشی شوروی و استقلال جمهموری آذربایجان، اسرائیل از اولین کشورهایی بود که آن را به‌رسمیت شناخت. اسرائیل سفارت خود را در سال ۱۹۹۳ در باکو ایجاد کرد.

روابط اجتماعی آذری‌های جمهوری آذربایجان که با توجه به لغو روادید از سوی ایران به سهولت امکان مسافرت به ایران را دارند نیز زمینه به‌کارگیری آنان برای اقدامات امنیتی تل‌آویو را فراهم کرده است. اتصال سرزمین دو کشور و شباهت فرهنگی آذری‌ها با شهروندان ایرانی این امکان را برای آنان فراهم کرده که به سهولت بتوانند در اقدامات امنیتی تل‌آویو علیه ایران با اسرائیلی‌ها همکاری کنند. همین ماه گذشته بنی‌گانتس، وزیر دفاع اسرائیل در سفری اعلام‌نشده، از جمهوری آذربایجان دیدار کرد. دفتر وزارت دفاع اسرائیل محور این دیدار را «موضوعات امنیتی و سیاسی» عنوان کرد. این دومین سفر بنی‌گانتس به باکو در یک سال گذشته، فقط پس از اتمام سفر، رسانه‌ای شد؛ سفری که پس از سومین رزمایش نظامی ایران در مرزهای جمهوری آذربایجان طی یک سال گذشته انجام شد.

ایران بارها به‌خاطر حضور اسرائیل در مرزهای خود به باکو اعتراض کرده و البته الهام علی‌اف نیز این موضوع را تکذیب می‌کند و به ایران اطمینان می‌دهد که اجازه نخواهد داد که از خاک این کشور علیه ایران اقدامی صورت بگیرد. این در حالی است که گزارش‌های نظامی منابع ایرانی حاکی از آن است که پهپادهای جاسوسی اسرائیلی از پایگاه‌هایی در جمهوری آذربایجان برخاسته و از مراکز هسته‌ای و نظامی ایران جاسوسی کرده‌‌اند. نهادهای اطلاعاتی ایران باکو را متهم کرده‌اند که در ترور دانشمندان هسته‌ای نیز با تل‌آویو همکاری کرده است و تروریست‌هایی که این دانشمندان را ترور کرده‌اند از باکو به تل‌آویو اعزام و آموزش‌ دیده و به ایران بازگشته‌اند و مبدأ انتقال تجهیزات پهپادی و سلاح‌های ترور محسن فخری‌زاده، معاون وزیر دفاع جمهوری اسلامی ایران نیز از خاک این کشور به داخل ایران ترانزیت شده است. در حادثه تروریستی شاهچراغ نیز مشخص شد مسئول و فرمانده اصلی این عملیات داعش، تبعه جمهوری آذربایجان بوده است.

نفوذ و حضور اسرائیل در جمهوری آذربایجان برای ایران که نظام سیاسی آن بر پایه تشیع و اسلام پایه‌ریزی شده است، بسیار چالش‌برانگیز است چراکه جمهوری آذربایجان پس از ایران تنها کشور با اکثریت شیعه است و شباهت فرهنگی و مذهبی بسیار زیادی با ایران دارد. ایرانیان شهرهای قفقازی را که تنها در دو قرن گذشته از ایران جدا شده‌اند، سرزمین تاریخی خود می‌دانند و تحمل حضور دشمن در این مناطق برای آنان سخت است.

باکو به‌دنبال چیست؟

جمهوری آذربایجان توانسته با تامین 40درصد از نیاز نفتی تل‌آویو نزدیک به 70درصد از تسلیحات مورد نیاز خود را از اسرائیل تامین کند که نشان‌دهنده عمق روابط این دو با یکدیگر است. در واقع تل‌آویو و باکو به‌صورت استراتژیک به‌هم وابسته شده‌اند. در جریان جنگ 2020 میلادی در قرا‌‌باغ کوهستانی، پهپادهای انتحاری و سایر تسلیحات اهدایی اسرائیل نقش برجسته‌ای ایفا کرد.

الهام علی‌اف، در سال ۲۰۱۶ اعلام کرده بود که تا آن تاریخ، نزدیک به پنج میلیارد دلار قرارداد خرید تسلیحات از اسرائیل امضا شده است. آمارهای انستیتو بین‌المللی پژوهش‌های صلح استکهلم، سیپری، نشان می‌دهد که از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ جمهوری آذربایجان اقدام به واردات یک میلیارد دلار تسلیحات کرده که ۷۰ درصد آن ساخت اسرائیل بوده است. در واقع خرید تسلیحات اسرائیلی توسط جمهوری‌آذربایجان در فاصله سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ نسبت به سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ حدود ۱۲ برابر شده است. آمارهای سیپری نشان می‌دهد که جمهوری آذربایجان بعد از هند، دومین مشتری بزرگ تسلیحات اسرائیل است. این امر فقط مختص جمهوری آذربایجان نیست و حتی کشورهای پیشرفته نظامی مانند آمریکا، آلمان، کانادا و ایتالیا نیز از مشتریان عمده تسلیحات اسرائیلی هستند.

علی‌اف از کیفیت تسلیحات اسرائیلی اظهار خشنودی و رضایت کامل کرده؛ موضوعی که در جنگ قرا‌باغ کوهستانی نیز صحت خود را در مواجه با سلاح‌های کهنه روسی نشان داد و حتی برخی تجهیزات نظامی مدرن روسی ارتش ارمنستان، مانند سامانه‌های دفاع هوایی اس-۳۰۰، به‌سادگی با پهپادهای اسرائیلی منهدم شدند.

باکو علاوه بر آن در زمینه‌های علمی، پزشکی، کشاورزی و تکنولوژی اطلاعات روابط خود با اسرائیل را با سرعت گسترش داده است؛ زمینه‌هایی که اسرائیل در آنها یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای جهان است. باکو علاوه بر بخش نفت و تسلیحات در حوزه کشاورزی نیز به همکاری‌ها با تل آویو چشم دوخته و توانسته از توانایی‌های اسرائیل در این زمینه‌ها بهره ببرد. جمهوری آذربایجان در هشت ماه ابتدایی امسال نزدیک ۱. ۲ میلیارد دلار صادرات به اسرائیل داشته است که بعد از ایتالیا، ترکیه و هند، در ردیف چهارم بازارهای خارجی این کشور قرار دارد.

سال گذشته سفیر اسرائیل در باکو با نمایش کتابی به نام داستان‌های سحرآمیز تبریز اشاره‌ای تحریک‌آمیز به این شهر ایرانی داشت که با واکنش سیدعباس موسوی سفیر ایران در باکو مواجه شد و به جدال توئیتری دو سفیر منجر شد. با این وجود حضور اسرائیل علاوه بر حساسیت ایران با مخالفت و اعتراضات جدی گروه‌ها و فعالان اسلام‌گرا نیز مواجه شده و بارها باکو شاهد تظاهرات مخالفان مقابل سفارت تل‌آویو در این شهر بوده است. اعتراضاتی که از نگاه حکومت باکو تحریکات ایران محسوب می‌شود.

چه خواهد شد؟

ایران با برگزاری رزمایش فاتحان خیبر در سال گذشته به حضور اسرائیل در باکو واکنش نشان داد و تلاش باکو برای ایجاد دالان تورانی و قطع مرز ایران و ارمنستان را اقدامی با تحریک ترکیه و اسرائیل دانست. با این وجود باکو نه‌تنها از خواسته و ادعای خود در زمینه ایجاد این دالان عقب ننشسته بلکه با تعمیق روابط خود با اسرائیل به‌دنبال رویارویی دیپلماتیک با ایران است. علی‌اف در دومین سالگرد پیروزی خود در جنگ قراباغ با تهدید ضمنی ایران اعلام کرد که از کسانی که در مرزهای باکو رزمایش برگزار می‌کنند نمی‌ترسد و پس از آن نیز در اجلاس سران کشورهای ترک در سمرقند نسبت به پایمال شدن حقوق آذربایجانی‌های خارج از مرزهای این کشور اعتراض کرد و این سازمان را به دخالت در این موضوع دعوت کرد. حتماً علی‌اف در این رجزخوانی به حمایت‌های اسرائیل دل بسته است که وزیر دفاعش در سفری محرمانه به باکو آمده بود. حال، ایران در آزمونی سخت قرار گرفته و باید بتواند پاسخی متناسب به حضور و نفوذ اسرائیل در باکو داشته باشد وگرنه اقدامات خصمانه باکو روندی روبه تزاید خواهد داشت و تهدیدات جدید و گسترده‌تر امنیتی و اقتصادی و ژئوپلیتیک ایجاد خواهد کرد.