اختلاف درباره سلامت برج

ماجرای این هشدار، به نامه‌ این سه‌چهره برمی‌گردد؛ عباس زرکوب، مدیرعامل سابق شرکت یادمان سازه، بهروز گتمیری، استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران و محمدرضا اسلامی، استاد دانشگاه ایالتی پلی‌تکنیک کالیفرنیا. آنها حدود شش‌ماه پیش دیداری از این برج داشتند و پس از آن نامه‌ای خطاب به علیرضا زاکانی، شهردار تهران با رونوشتی به مهدی چمران نوشتند و وضعیت آن را خطرناک توصیف کردند، با این حال گفت‌وگو با آنها نشان می‌داد که این نامه هشدار و البته درخواستی برای اعلام وضعیت پایش سلامت این برج مهم تهران است؛ آنها نشانه‌ای از پایش سلامت این برج توسط ابزارهای دقیقی که سال‌ها پیش در جریان ساخت آن تعبیه شده، ندیدند و می‌گویند که باید شهرداری و مسئولان این برج، جامعه مهندسان را در جریان این روند قرار دهند. این نامه در شرایطی مطرح می‌شود که شرکت پیمانکار برج میلاد که کار طراحی آن را هم برعهده داشته، تاکید می‌کند که برج آنقدر پایدار ساخته شده که زلزله نمی‌تواند آن را فرو بریزد.

این سه مهندس در نامه خود خطاب به علیرضا زاکانی نوشته‌اند: «برج میلاد تهران سال‌هاست که پایش سلامت (به‌شکل فنی ـ مهندسی) نمی‌شود. متاسفانه تجهیزات ابزاردقیق که در زمان احداث برج در بدنه بتنی کارگزاری شده، یا از دست رفته یا اینکه قرائت نمی‌شود. مضافاً اینکه اتصالات فولادی دکل آنتن ـ پیچ‌های مقاومت بالا ـ و جوش‌های اتصالات پیچیده قسمت سبد سازه رأس، نیازمند «کنترل دائم» توسط آزمایش‌‌های غیرمخرب است. علاوه بر اینها، اثر گودبرداریِ ضلع شمالی بر فونداسیون برج میلاد نیازمند مطالعات ژئوتکنیک جدی است. برج میلاد شبیه انسانی است که مدت‌هاست به چک‌آپ پزشکی نرفته و هر لحظه محتمل است به‌واسطه فشار خون، قند خون یا امور قابل پیشگیری دیگر دچار مشکل شود.»

آنها آمادگی خود را برای همکاری در این زمینه اعلام کرده‌ و گفته‌اند که  طی یک‌سال گذشته پیگیری کرده‌اند که شهرداری تهران با این بخش از مسائل برج میلاد با دانش بین‌المللی و به‌شکل فنی برخورد کنند، اما تا امروز واکنشی از سوی شهرداری دریافت نکرده‌اند؛ حتی یک تماس تلفنی. حالا درخواست آنها، انتشار گزارش فنی پایش سلامت برج میلاد مربوط به یک‌سال اخیر است.

حالا عباس زرکوب به‌عنوان مدیرعامل سابق شرکت یادمان سازه در گفت‌وگو با «هم‌میهن» جزئیات بیشتری از این نامه و دلیل انتشار آن می‌گوید؛ برجی که تنها بخشی از مجموعه بزرگتری به‌نام مرکز ارتباطات بین‌المللی تهران است. این مجموعه قرار بود مجموعه‌ای از بخش‌های مختلف و در ارتباط با هم باشند؛ مرکز همایش‌ها که به‌گفته زرکوب به‌شکل ناقص ساخته شده است، هتل کنار آن، مرکز تجارت بین‌الملل در شمالی‌ترین نقطه این برج که قرار بود زیرساختی برای ورود به مرکز تجارت جهانی باشد. در زمان ساخت این برج تمهیداتی برای پایش سلامت آن در نظر گرفته شده بود؛ تعدادی سنسور، پیلار و سایر تجهیزات پایش برای کنترل رفتار خاک و سازه: «سال گذشته که جلسه‌ای با  مسئولان این برج داشتیم از این تجهیزات خبری نبود. علاوه بر این در زمان ساخت برج، دستگاه زلزله‌نگار تعبیه شده بود؛ درواقع مرحوم مهندس معین‌فر که مسئول پهنه‌بندی زلزله تهران بود، آنجا هم دستگاه شتاب‌نگار تعبیه کرده بود، اما در سال گذشته هم از این دستگاه خبری نبود. گفتند ما خبری از آن نداریم.»

او می‌گوید، برای مدیریت پروژه برج میلاد، شرکت یادمان‌سازه ایجاد شده بود اما حالا منحل شده، اسناد و اطلاعات آن در دسترس نیست و کسی نمی‌داند اطلاعات مربوط به پایش سلامت برج در آن بازه زمانی کجاست؛ اطلاعاتی که باید در دسترس باشد: «ما برای جانمایی، زلزله و مخابرات، مطالعات جامع و اسناد زیادی داشتیم اما الان اصلاً وجود ندارد. درصورتی‌که باید از آنها حفاظت می‌شد. الان به آنها می‌گوییم اندازه‌گیری تنش‌های مجاز فونداسیون را چه کرده‌اید، اگر بخواهند آن را اندازه‌گیری کنند، مرجعی ندارند که بتوانند مقایسه کنند.»

زرکوب توضیح می‌دهد که در جلسه با مسئولان این برج، به آنها گفته شده که هفت‌سنسور برای پایش سلامت برج وجود دارد، درحالی‌که این مجموعه به بیش از 100 سنسور نیاز دارد: «آنها به ما پاسخ دادند که اعتبار نداریم. اصل مشکل این است که شرکت یادمان‌سازه منحل شده، هم افراد آن دیگر نیستند، هم مدارک در دسترس نیست، هم سیستم طوری است که بی‌هویت شده است. این برج مانند بیماری است که باید از آن مراقبت شود. وقتی اسناد وجود نداشته باشد، چطور می‌خواهند از آن حفاظت کنند؟ حالا سنسورها برای پایش بسیار ناکافی است. انحلال شرکت یادمان‌سازه و متلاشی‌شدن آرشیو و اسناد آن، بزرگترین لطمه را به روند پایش سلامت آن وارد می‌کند.»

برج میلاد پایدار است، نمی‌ریزد

برج میلاد در سال 1387 به‌صورت آزمایشی بهره‌برداری شد، اما درنهایت در سال 91 به‌صورت قطعی تحویل داده شد. طراحی و اجرای مجموعه برج میلاد توسط شرکتی به‌نام «بلندپایه» انجام شد. بهروز نوری‌خواجوی، رئیس هیئت‌مدیره این شرکت است و بعد از مطرح‌شدن نگرانی‌های اخیر به «هم‌میهن» می‌گوید که این ادعاها را قبول ندارد، استدلال‌های مطرح‌شده درباره سلامت این برج معتبر نیست و نباید نگران آن باشیم؛ چون برج میلاد به‌عنوان یک سازه پایدار و به‌طور ویژه برای زلزله طراحی شده تا در زمان وقوع آن آسیبی نبیند. غیر از ایمنی، آسایش مخاطب برج هم در نظر گرفته شده و به همین دلیل نباید درباره آن نگاه‌های غیرکارشناسی داشته باشیم. او می‌گوید که طراحی این برج حتی با آیین‌نامه2800 ایران هم صورت نگرفته است؛ چون اگر طبق این استانداردها طراحی می‌شد، به‌دلیل به‌روزشدن آن باید برج میلاد تقویت می‌شد: «برج میلاد به‌طور ویژه برای زلزله طراحی شده است؛ یعنی اگر زلزله‌ای رخ دهد که این برج به‌اندازه یک ترک مویی آسیب ببیند و نیاز به تعمیر هم نداشته باشد، به این معنی است که تمام تهران از بین می‌رود. این برج با هیچ زلزله‌ای واژگون نمی‌شود.»

او تاکید می‌کند که برج میلاد پایدار ساخته شده، با این حال پایش سلامت آن نیازی همیشگی است؛ به همین دلیل در دوره‌‌های مختلف مدیریت شهری، نامه‌هایی خطاب به شهرداران وقت تهران نوشته تا کار پایش آن انجام شود: «من در دوره‌های مختلف شهرداری تهران، خطاب به شهردار وقت تهران نامه‌ای نوشتم و از آنها درخواست کردم که کار پایش این برج صورت گیرد. به‌تازگی هم در همین خصوص نامه‌ای به آقای زاکانی نوشتم. این درخواست به‌دلیل وجود مشکل در سازه برج نیست، بلکه برای بهره‌برداری، رصد وضعیت و پایداری آن است تا برای مثال زیر پی، آب نرفته باشد یا بارگذاری‌های نامتعارفی صورت نگیرد. سنسورهایی هم در آن کار گذاشته شده و به احتمال قوی مدت‌ها پایش شده است. شرکت مهاب قدس تا مدتی کار پایش این مجموعه را انجام می‌داد.»

مدیرعامل این شرکت می‌گوید، اگر می‌خواهند برج را کنترل و پایش کنند، باید توسط همان مشاوری صورت گیرد که اجرای آن را انجام داده است. اگر به این درخواست توجه شود، ما هم آمادگی داریم که با شهرداری همکاری کنیم. خواجوی نامه اخیر و ابراز نگرانی از سلامت برج میلاد را قبول ندارد؛ چون به اعتقاد او طراحی برج میلاد بسیار بالاتر از ساختمان‌های معمولی است: «نمونه آن استفاده از اتصالات ویژه در اسکلت برج است و به همین دلیل این برج نه می‌افتد و نه کج می‌شود. این برج در ایران و جهان یکی از سازه‌های شاخص محسوب می‌شود و ممکن است افرادی اطلاعات نادرستی درباره آن مطرح کنند، اما باید در نظر داشته باشیم که سازه بسیار پیچیده‌ای دارد. اگر شرکت بلندپایه هم بخواهد درباره آن نظری مطرح کند، حتماً از مشاور کمک می‌گیرد.»

مدیرعامل شرکت بلندپایه اطلاعات بیشتری درباره نحوه طراحی برج میلاد و اطمینان از پایداری آن می‌دهد. طبق گفته او، برای طراحی برج در اواسط دهه 70 شمسی از یک شرکت مشاور کانادایی مشورت گرفته شد که نزدیک 25 سال بهره‌برداری و پایش برج تورنتو را در دست داشت: «ما از این شرکت پرسیدیم اگر قرار بود دوباره برج تورنتو را بسازی، چه تغییراتی در آن ایجاد می‌کردی؟ همان تغییرات را به ما اعلام کن که در طراحی برج میلاد هم در نظر بگیریم. به تعبیری می‌توان گفت، برج میلاد نسخه کامل‌شده برج تورنتو است. به‌صراحت می‌توانم بگویم که این برج از نظر طراحی از برج تورنتو هم بالاتر است.»

اطلاعات پایش سلامت را منتشر کنید

بهروز گتمیری، استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران می‌گوید اولویت انتشار وضعیت فعلی پایش سلامت این برج است؛ پس از بازدید از برج همراه با عباس زرکوب و محمدرضا اسلامی، این استنباط ایجاد شده و آنها احساس کردند که فعلاً دور از استانداردها و آیین‌نامه‌ها عمل می‌شود، بسیاری از ابزاردقیق‌ها از کار افتاده و آنهایی که کار می‌کنند، برداشت دقیقی ندارند.

پایش سلامت این برج از همان روزهای اول ساخت آن، توسط سازندگان آن در نظر گرفته شده؛ چون برج یک بنای عادی نیست و ابزاربندی شده و قرار بود تمام جزئیات آن در طول زمان اندازه‌گیری و در دوره‌های مشخص رفتارسنجی شود تا رفتار کلی این سازه در طول زمان و در هر نقطه‌ای بررسی شود. بهروز گتمیری می‌گوید، اطلاعات ما در این زمینه کافی نیست، با این حال در بازدیدی که مدتی پیش از برج داشتیم، به نظر رسید بسیاری از این ابزارهای دقیق کار نمی‌کنند یا برداشت درستی انجام نمی‌شود؛ یعنی ما شناخت خیلی درستی روی رفتار این سازه بسیار مهم نداریم: «ما نه ‌می‌خواهیم نگرانی ایجاد کنیم، نه اطمینان بدهیم. طبق روال مهندسی باید به‌طور کلی این رفتار را برداشت، مانیتور و آنالیز کنیم، آن هم در دوره‌های خیلی کوتاه شش‌ماهه، سه‌ماهه یا سالانه. در غیر این صورت اگر احتمالاً خطری بخواهد رخ دهد، پیشگیری نمی‌شود. گود کناری برج میلاد هم به‌هرحال پایدار شده، اما مدت‌های زیادی است که باز مانده و باید بررسی شود.»

آبان‌ماه سال گذشته قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء(ص) از پایان عملیات اجرایی پایدارسازی دائمی گود جانبی مرکز همایش‌های برج میلاد خبر داده بود. طبق اطلاعاتی که این قرارگاه منتشر کرده بود، عملیات اجرایی گودبرداری اطراف مرکز همایش‌های برج میلاد در سال 1392 و با هدف اجرای سازه ساختمان‌های مرکز تجارت جهانی میلاد آغاز و حوالی سال 1393 به‌صورت ناتمام متوقف شد؛ به همین دلیل باتوجه به رها شدن عملیات اجرایی این سازه و طولانی‌شدن فاصله زمانی گودبرداری و به پایان رسیدن عمر مفید انکراژهای پایدارسازی این گود، ساخت سازه نگهبان دائمی به‌عنوان بخشی از سازه اصلی که در آینده در این مکان ساخته خواهد شد، صورت گرفت.

این قرارگاه گفته بود که هدف از اجرای این سازه، تغییر شکل و ترک‌خوردگی در سازه و مسیرهای مجاور گود و جلوگیری از حرکت احتمالی دیواره گود است. با این حال تاکید گتمیری و همکارانش، انتشار اطلاعات بیشتری از وضعیت این سازه است و اولین کاری که باید انجام شود این است که وضعیت این موارد مشخص شود: «گروهی باید تکلیف را مشخص کنند که چند مورد از این ابزارهای دقیق کار می‌کنند، چه برداشت‌هایی انجام شده و درمجموع در گام اول باید یک کار مطالعاتی انجام شود تا وضعیت فعلی مشخص شود. این اطلاعات اصلاً موجود نیست و نیاز به شفاف‌سازی دارد که الان چقدر منطبق با استانداردها، آیین‌نامه‌ها و طراحی‌های موقت است؟ بعد از آن در گام دوم می‌توان کاستی‌ها را مشخص و نحوه جبران آن را تعیین کرد.»

آنطور که او توضیح می‌دهد باتوجه به اینکه طراحی هر سازه‌ای اصولی دارد، زمانی که این گودها برداشته می‌شود، طراحی موقتی برای آن صورت می‌گیرد و برای حداکثر یک تا یک‌سال‌ونیم پایدار می‌شود. تفاوت آن هم در نحوه طراحی و درنظر گرفتن بارگذاری‎ها متفاوت است. در طراحی موقت بارگذاری زلزله صورت نمی‌گیرد؛ یعنی اگر زلزله‌ای رخ دهد احتمال اینکه به‌سمت ناپایداری برود، بسیار زیاد است. از نظر مهندسی هم احتمال وقوع خرابی‌ها افزایش پیدا می‌کند: «اینجا بحث ریسک مطرح است. برای هرکدام از این اقدامات آیین‌نامه‌هایی تصویب شده که به‌نظر می‌رسد الان در این برج به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بناهای ما، حتی طبق روال استانداردهای ایران هم انجام نمی‌شود. در جلسه‌ای که بودیم متوجه نشدیم چه میزان از این ابزارها کار می‌کند؟ به‌نظر می‌رسد طبق روال استاندارد، این کارها انجام نمی‌شود و این برای چنین سازه‌ای خطرناک است.»

7 سنسور نصب شد

دی‌ماه سال گذشته نشستی به‌نام «مروری دوباره بر پایش سلامت برج میلاد» برگزار شد و مجری این پروژه و نمایندگانی از سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران هم در آن حضور داشتند و اطلاعاتی هرچند اندک درباره این روند منتشر شد. مسعود صنایعی، مشاور عالی پروژه پایش سلامت برج میلاد، در این نشست گفته بود: «باتوجه به زلزله‌های اخیر ضروری است که سامانه پایش سلامت به‌روز شده برج میلاد، در اسرع‌وقت راه‌اندازی شده و پایش دائمی و با اولویت آنتن برج میلاد به‌وسیله مجموعه‌ای از حسگرهای مناسب در دستور کار قرار گیرد.»

عباس حیدری- مدیرعامل برج میلاد- به هم‌میهن توضیح می‌دهد که با همکاری دانشگاه امیرکبیر قرار است این موضوع پیگیری شود. او می‌گوید، در سال 1400 و در زمان تحویل مدیریت این برج متوجه شدند که سازه 120 سنسور داشته است که همان ابتدای راه‌اندازی روی سازه برای پایش سلامت و تحلیل داده نصب شده بود، اما سال‌ها بود که خاموش و از دسترس خارج شده بود: «نمی‌دانیم که چندسال قبل این اتفاق رخ داده است، اما در سال هیچ‌کدام از این سنسورها فعالیت نمی‌کردند؛ به همین دلیل قراردادی با سازمان مشاور شهرداری و دانشگاه امیرکبیر منعقد شد تا کاری مطالعاتی درباره سنسورها و خرید آن انجام شود.  در سال 1402، هفت‌ سنسور نصب و به سامانه و نرم‌افزاری مخصوص برای تحلیل داده‌ها وصل شدند. لازمه خریداری باقی سنسورها این است که این هفت سنسور ابتدا یک تحلیل داده‌ای داشته باشند و براساس آن نیازسنجی شود که تعداد دیگر لازم است.»

او می‌گوید، گود برج هم حالا 100 درصد پایدار شده است و باتوجه به تامین بودجه از سوی شورای شهر، سازمان عمران شهرداری و معاونت عمرانی پیمانکار را تامین کردند و درنهایت سازه ایمنی هم برای آن ساخته شده و بخشی از سازه اصلی یعنی پنج طبقه پارکینگ ساخته شد: «در طرح اصلی طبقات پایین پارکینگ دیده شده بود و برای اینکه هزینه دوباره‌ای صورت نگیرد و در سال‌های آینده نیازی به ایمن‌سازی مجدد نداشته باشیم، این پارکینگ‌ها ساخته شدند. هرزمانی که پروژه به پیمانکار یا سرمایه‌گذار واگذار شود، این پارکینگ‌ها هم محاسبه می‌شود.»

امیرآریا زند در بازه زمانی 1398 تا 1400 عضو هیئت‌مدیره برج میلاد بوده و برای مدت کوتاهی هم مدیرعامل آن بود. او هم به گفته‌های زرکوب، درباره نیمه‌کاره ماندن پروژه برج میلاد اشاره می‌کند و جزئیات بیشتری از علت رها شدن گود برج میلاد توضیح می‌دهد: «پروژه برج میلاد، هنوز نیمه‌کاره است. قسمت سازه، صفه و مرکز همایش‎‌ها بخشی از طرح اولیه بوده و بخش تجاری و اقامتی برج موسوم به گود فاز 2، قسمت اصلی پروژه است که هنوز اجرا نشده است. دلیل آن هم مسائل مختلفی بود که برای سرمایه‌گذار پروژه، تغییر طرح و موارد دیگر اتفاق افتاد. برای طراحی سازه مرکز تجاری و اداری برج مسابقه‌ای برگزار شد که زاها حدید ـ معمار معروف انگلیسی، عراقی ـ هم برنده آن شد، ولی به‌دلیل رعایت نکردن حریم ادراکی برج و منظر ازدیدگاه طرح جامع تهران، اجرا نشد. ازطرف‌دیگر در قراردادی که بین شهرداری تهران و مجموعه بنیاد تعاون ناجا که سرمایه‌گذار برنده پروژه بود، اختلافاتی درباره پیش‌بینی‌های اقتصادی، دوره بازگشت سرمایه و... این گود مدت‌ها کنار گذاشته شد.»

گودبرداری‌هایی مانند آنچه در برج میلاد برداشته شده، دوره محدودی از نظر مقاومت و تحکیم اولیه‌ای که با استفاده از سیستم‌های نیلینگ پیش‌بینی کرده بودند، دارند. این گود هم تضمین 36 ماهه داشت و فرض شده بود که در این سه‌سال عملیات احداث آغاز و طبقات پایینی ساخته، پایداری گود تامین و ادامه سازه هم ساخته می‌شود: «در دوره کوتاهی که مسئولیت برج را داشتم، با اساتید مختلف جلساتی را برگزار کردیم، گفتیم باتوجه به اینکه ممکن است اختلافات شهرداری با پیمانکار-سرمایه‌گذار از نظر حقوقی دامنه‌دار شود و زمان‌بندی احداث فاز 2 را با چالش روبه‌رو کند، باید راهی برای پایدارسازی گود پیدا کنیم. چون به‌غیر از سازه برج، سازه مرکز همایش‌ها هم در آستانه این گود حضور دارد؛ مسیری که در پیش گرفته شد و دوره بعد از من هم پیگیری شد.»

او به طرح‌هایی اشاره می‌کند که برای پایدار کردن این گود مطرح شده بود؛ یکی از این طرح‎‌ها، پیشنهادی درباره پرکردن کامل این گود بود، اما هزینه سنگینی داشت و قابلیت استفاده ثانویه در مرحله‌ای که این طرح به نتیجه برسد هم از دست رفته بود؛ یعنی هزینه سنگینی که برای حفاری، تحکیم اولیه، نیلینگ و... انجام شده بود، زیر سوال می‌رفت و پروژه هم منتفی می‌شد. علاوه بر این اگر قرار بود این پروژه ـ که قرار بود در این گود ساخته شود ـ دوباره آغاز شود، باید از ابتدا این گودبرداری انجام می‌شد که اقدامی پرهزینه بود که با منطق پروژه برج میلاد سازگار نبود.

طبق گفته او، در روزهای اول ساخت این برج بنچ‌مارک‌هایی در آن تعبیه شده و احتمال دارد بعضی از آنها در خلال عملیات عمرانی، پوشیده شده یا به‌نوعی از کار افتاده باشد؛ به همین دلیل باید در سریع‌ترین زمان ممکن از طرف مجموعه متولی احداث و بهره‌برداری یک‌بار دیگر مورد پایش و کنترل قرار گیرد تا مطمئن شویم وضعیت پایش سلامت برج براساس دستورالعمل‌های روزهای اول ساخت انجام می‌شود. علاوه بر این باید نتایج این پایش‌ها منتشر شود و در اختیار متخصصان قرار گیرد تا نگرانی از سلامت آن وجود نداشته باشد.