واکنش ها به پیشنهاد مذاکره بر سر جزایر سه گانه یا ارجاع به دیوان بین‌المللی
نسخه روسی برای جزایر ایران
مجمع همکاری عرب و روسیه در نشست مراکش خواستار حل مناقشه جزایر سه‌گانه از راه مذاکره یا ارجاع به دیوان بین‌المللی شد. وزارت خارجه ایران در واکنش به این بیانیه اعلام کرد، ایران موضوع جزایر سه انه را غیرقابل مذاکره می‌داند. این همراهی روسیه در انتشار بیانیه کشورهای عربی علیه تمامیت ارضی ایران برای دومین بار تکرار می‌شود و بیانگر عدم تمایل مسکو به درنظرگرفتن منافع و روابط دوطرفه با جمهوری اسلامی ایران است. بار نخست روسیه در همراهی با شورای همکاری خلیج‌فارس چنین بیانیه مشترکی را صادر کرد. در واقع بی‌اعتنایی روسیه می‌تواند در درجه اول بیانگر عدم اهمیت روابط با ایران و از سوی دیگر اجبار و ناگزیری جمهوری اسلامی ایران به ادامه این روابط باشد. در واقع ایران در شرایطی که در تحریم‌های بین‌المللی ناشی از تحریم آمریکا قرار دارد انتخاب‌های زیادی در عرصه‌های بین‌المللی ندارد و روسیه نیز هرچند در موقعیت مشابهی قرار دارد اما برخلاف ایران حتی کشورهای عربی که از روابط نزدیکی با آمریکا و اروپا برخوردارند، برای گسترش روابط با روسیه و عدم تبعیت از تحریم‌های بین‌المللی ابراز تمایل می‌کنند و این گزینه‌ای است که مسکو به هر قیمت مایل به کسب آن است. این ایران است که بایستی با اصلاح روابط خود با نظام بین‌الملل بتواند خود را از شرایط انزوا و اتکای صرف به شرق خارج کند و بتواند در ارتباط با همه قدرت‌های جهانی از منافع ملی و حاکمیت و تمامیت ارضی خود دفاع کند. آمریکا و متحدانش موفق شده‌اند با اعمال تحریم‌های اقتصادی سهم ایران از بازار فروش نفت را به میزان قابل‌توجهی کاهش و در واقع ایران را از بازارهای جهانی نفت حذف کنند و دسترسی ایران به منابع ارزی‌اش را نیز محدود کند. گام دیگر این محاصره اقتصادی نیز با حذف ایران از کریدورهای تجاری و انتقال انرژی صورت گرفته است. در گام بعدی به نظر می‌رسد کاهش مزیت‌های ژئوپلیتیک ایران در دستور کار نظام جهانی قرار گرفته است و تلاش برای حذف مرز ایران با ارمنستان در قفقاز و تجدید و تشدید مناقشه بر سر جزایر سه‌گانه ایرانی گام‌های عملی این استراتژی است. در صورت تحقق این دو هدف در میان‌مدت دشمنان و رقبای ایران موفق خواهند شد انزوای شدیدتری را علیه ایران اعمال کرده و از میزان اثرگذاری بین‌المللی ایران بکاهند. تاکنون شورای همکاری خلیج‌فارس موفق شده در بیانیه‌های مشترک با هر پنج عضو دائم شورای امنیت، موضوع جزایر سه‌گانه را به‌عنوان یک مناقشه و اختلاف میان ایران و امارات مطرح کند که در این مرحله هرچند ابعاد حقوقی ندارد اما می‌تواند در مراحل بعدی وارد ابعاد حقوقی شود. هرچند هیچ‌یک از اقدامات امارات بدون پذیرش و مماشات ایران قابلیت حقوقی و اجرایی ندارند اما اعمال فشار سیاسی در عرصه بین‌المللی حداقل اثرات چنین اقداماتی است.
بیانیه اعراب و روسیه و واکنش‌ها
خلیفه شاهین المرر، وزیر مشاور امارات متحده عربی در ششمین نشست مجمع همکاری عرب و روسیه که روز چهارشنبه ۲۹ آذر در مراکش برگزار شد، با انتشار بیانیه‌ای تاکید کرد، در نتیجه هماهنگی و همکاری میان کشورهای عربی و روسیه در بخش‌های مختلف «دستاورد‌های قابل‌توجهی» به دست آمده است. در بیانیه پایانی ششمین نشست مجمع همکاری عرب و روسیه در مراکش، با استناد به بیانیه مشترک کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس و روسیه در ژوئیه ۲۰۲۳ از ارائه راه‌حل و ابتکارات صلح‌آمیز به منظور حل مناقشه از طریق مذاکرات دوجانبه حمایت شده است. این بیانیه علاوه بر پیشنهاد مذاکرات دوجانبه در این خصوص، خواستار ارجاع به دیوان بین‌المللی دادگستری و براساس قوانین بین‌المللی و منشور سازمان ملل متحد شده است. در نخستین واکنش به بیانیه ششمین نشست مجمع همکاری عرب و روسیه در مراکش در خصوص مسئله جزایر سه‌گانه، ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران با اشاره به اینکه ایران «موضوع تمامیت ارضی و حاکمیتی خود بر جزایر سه‌گانه را قابل مذاکره و گفت‌وگو نمی‌داند» مفاد این بیانیه درباره جزایر سه‌گانه را محکوم کرد و آن را «بی‌اساس و مردود» دانست. کنعانی با بیان اینکه جزایر ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک، «تعلق ابدی به ایران» دارند این جزایر را «جزء جدایی‌ناپذیر سرزمینی جمهوری اسلامی» توصیف کرد.
واکنش ولایتی
مهمترین واکنش متعلق به علی‌اکبر ولایتی، مشاور عالی رهبری در امور بین‌الملل بود که در بیانیه‌ای تاکید کرد: «روابط استراتژیک و دوستانه ایران و روسیه به آسانی به دست نیامده است و در این خصوص می‌بایست منافع دوجانبه‌ای و منطقه‌ای در نظر گرفته شود و در شرایطی که روسیه در شرایط پیچیده بین‌المللی قرار دارد، اتخاذ بعضی از موضع‌گیری‌های وزارت خارجه روسیه باعث تأسف است، هرچند که برخی فشارهای سیاسی بر روسیه در شرایط پیچیده فعلی موجب می‌شود که برای به دست آوردن امتیازی کم‌ارزش و دست‌نایافتنی نیز به اعتبار خود لطمه وارد کند.» این نخستین باری نیست که در نشستی بین‌المللی با محوریت روسیه، بحث ادعای مالکیت سرزمینی امارات متحده عربی بر جزایر سه‌گانه ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک مطرح می‌شود. پیش از این نیز بیانیه پایانی نشست مشترک وزرای امور خارجه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس و روسیه در تیرماه سال جاری، موضع مشابهی را اتخاذ کرده و بر حمایت از «همه تلاش‌های صلح‌آمیز از جمله ابتکار امارات متحده عربی و تلاش‌هایش برای دستیابی به راه‌حلی مسالمت‌آمیز برای موضوع جزایر سه‌گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی از طریق مذاکره دوجانبه» تاکید کرده بود. وزارت خارجه ایران روز چهارشنبه ۲۱ تیر از احضار سفیر روسیه در تهران خبر داده و اعتراض خود به بند مذکور در بیانیه پایانی این نشست اعلام کرده بود. سیاست خارجی مبتنی بر اتکا به شرق دولت سیزدهم بارها مورد انتقاد کارشناسان قرار گرفته است. سال گذشته موضوع حل مسالمت‌آمیز مسئله مالکیت جزایر سه‌گانه در خلیج‌فارس در بیانیه مشترک عربستان سعودی و رئیس‌‌جمهوری چین نیز مطرح شده بود.
احترام روسیه به تمامیت ارضی ایران
در تماس تلفنی سرگئی لاوروف، وزیر خارجه فدراسیون روسیه، با امیرعبداللهیان وزیر امورخارجه در بعدازظهر جمعه اول دی ۱۴۰۲، به تبادل نظر پرداختند. امیرعبداللهیان در واکنش به بخشی از بیانیه ششمین نشست مجمع همکاری عرب و روسیه در مراکش، جزایر سه‌گانه ایرانی را جزء لاینفک تمامیت ارضی ایران دانست و با اشاره به مناسبات مثبت و رو به رشد مسکو و تهران تاکید کرد: «جمهوری اسلامی هر ادعایی از سوی هر طرفی در این خصوص را کاملاً مردود می‌داند. احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها از اصول بنیادین در مناسبات کشورهاست و تهران در موضوع احترام به تمامیت ارضی و مباحث حاکمیتی ایران با هیچ طرفی تعارف ندارد.» سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه نیز روابط مسکو و تهران را راهبردی دانست و تاکید کرد: «حاکمیت و تمامیت ارضی جمهوری اسلامی همواره مورد احترام روسیه بوده است و این سیاست رسمی مسکو هیچگاه نباید مورد تردید قرار گیرد. ما در مذاکرات تنظیم بیانیه پایانی نشست مراکش به صراحت، احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی ایران را مورد توجه قرار دادیم.» سخنگوی وزارت امور خارجه با تاکید بر سیاست تقویت روابط با همسایگان و لزوم احترام به اصل حسن همجواری اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران از کلیه همسایگان شمالی و جنوبی خود می‌خواهد با مدنظر قرار دادن ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه موجود در سطوح دوجانبه و منطقه‌ای، در راستای تقویت مناسبات گام برداشته و از طرح و تکرار برخی ادعاهای مردود اجتناب کنند.»
امارات به دنبال بیانیه شورای امنیت است
یوسف مولایی، وکیل دادگستری و استاد حقوق بین‌الملل درباره بیانیه مشترک روسیه و کشورهای عربی به روزنامه هم‌میهن گفت: «اولاً روسیه که مدعی دوستی با کشور ایران است نباید به این مسئله به‌گونه‌ای وارد شود که به ضرر ایران باشد؛ چون که ایران بر این جزایر حاکمیت دارد و حاکمیت هم نه قابل واگذاری و نه قابل مذاکره و نه قابل رفتن به دادگاه است. اگر ایران در مورد کریمه که اصلاً وضعش خیلی با موضوع جزایر فرق هم می‌کند موضع اعلام کند که اختلاف اوکراین و روسیه باید در دیوان بین‌المللی مطرح شود، آیا روسیه تحمل خواهد کرد؟ روسیه در این نوع بیانیه اصلاً رعایت دوستی و روابط حسنه با ایران را نکرده و طرف اماراتی‌ها را گرفته و به آنها یک پاداش می‌دهد برای اینکه احتمالاً امتیازاتی که می‌خواهد در جاهای دیگر بگیرد و از کیسه خلیفه دارد می‌بخشد. ما حاکمیت‌مان در جزایر سه‌گانه نه قابل مذاکره است، نه اختلافی داریم با کسی که بخواهیم به دیوان برویم.» این وکیل دادگستری در ادامه گفت: «ادعای اماراتی‌ها هم به لحاظ تاریخی و حقوقی قابل اعتنا نیست و نباید هیچ نوع مصالحه و مذاکره‌ای انجام بگیرد چون بحث حاکمیت است. ما فقط باید بگوییم بیانیه‌ها کمکی به صلح و امنیت بین‌المللی و منطقه نمی‌کنند و بهتر است امارات هم به این نوع ادعاهای بی‌پایه‌اش خاتمه بدهد و هم دیگران دخالتی در موضوع نکنند.» مولایی در مورد اهداف امارات در طرح چندباره موضوع جزایر ایرانی گفت: «قصد اماراتی‌ها این است که نهایتاً شورای امنیت ذیل فصل ۶ یک قطعنامه صادر کند و از این طریق از دو کشور بخواهد که برای حل‌وفصل اختلافات به دیوان بین‌المللی دادگستری مراجعه کنند. چون براساس فصل ششم منشور ملل متحد، شورای امنیت می‌تواند در مورد مسائلی که صلح و امنیت بین‌المللی را به خطر می‌اندازد بیانیه صادر و از طرفین اختلاف بخواهد که اختلافات‌شان را از طریق مذاکره و میانجی‌گری و نهایتاً مراجعه به دیوان بین‌المللی حل و فصل کنند. اگر امارات موفق شود چنین بیانیه‌ای را به دست بیاورد یعنی شورای امنیت را در چارچوب فصل ششم درگیر کند برای ایران کار مشکل می‌شود.» این وکیل دادگستری علت گستاخی امارات در طرح و پیگیری این ادعا را تصور اختلاف و نارضایتی در داخل کشور دانست و گفت: «ایران برای مقابله با این ادعاهای واهی باید در سیاست‌های داخلی تجدیدنظر کند و در مسیر جلب رضایتمندی مردم تلاش بیشتری کند. تا جایی که مردم پشت حاکمیت باشند کشورهای خارجی کاری نمی‌توانند انجام بدهند و وقتی شکاف بین حاکمیت و مردم باشد که در بستر نارضایتی اقتصادی و مدنی و سیاسی می‌تواند شکل بگیرد، آن وقت متاسفانه زمینه برای سوءاستفاده کشورهای بیگانه فراهم می‌شود. الان شاید یکی از دلایل اینکه امارات تحرکات را شدت بخشیده، این است که در ایران مردم به خاطر مسائل اقتصادی و مدنی و سیاسی نارضایتی دارند و دولت قادر به تامین نیازهای مردم نیست و نارضایتی وجود دارد؛ شاید می‌خواهد سوار این موج شود و بهره‌برداری کند از این وضعیتی که در ایران حاکم است.»
ادعا در مورد جزایر سه‌گانه ایرانی نقض حقوق بین‌الملل است
محمدعلی بهمنی‌قاجار، عضو کمیسیون بین‌الملل کانون وکلای مرکز در گفت‌وگو با هم‌میهن در تبیین اهداف امارات متحده عربی گفت: «امارات اولاً تلاش دارد که یک اجماع بین‌المللی علیه ایران ایجاد کند و مسئله جزایر سه‌گانه را به‌عنوان یک اختلاف حقوقی بین ایران و امارات مطرح کند و ثانیاً اگر بتواند، این را به عنوان یک تهدید علیه صلح و امنیت بین‌المللی معرفی کند.»
بهمنی‌قاجار درباره روش حل اختلاف میان کشورها گفت: «باید توجه داشته باشیم که کشورها می‌توانند با هم در مسائل حقوقی اختلاف داشته باشند ولی مکلف نیستند اختلاف‌شان را با هم حل کنند، کما اینکه بین بسیاری از کشورها سال‌های دراز، اختلافاتی وجود داشته و این اختلافات باقی می‌ماند؛ نمونه‌های بسیار زیادی می‌توانیم برشماریم؛ مثل خود روسیه و ژاپن در مورد جزایر کوریل، مثل ترکیه و یونان درباره قبرس، مثل هند و پاکستان درباره کشمیر و موارد بسیار زیاد دیگری. بنابراین اینکه کشورها مابین‌شان اختلاف وجود داشته باشد امری طبیعی است، اما آنجایی از محدوده قانونی و مشروع حقوق بین‌المللی خارج می‌شود و به سمت نقض حقوق بین‌الملل می‌رود که کشوری برای حل اختلاف از زور استفاده کند؛ یعنی برای حل و فصل اختلافات توسل به زور کنند. کشورها می‌توانند با روش‌های مسالمت‌آمیز این اختلافات را حل کنند یا اصلاً نخواهند اختلافات را حل کنند، بنابراین هیچ تکلیفی به کشورها برای حل اختلافات‌شان وجود ندارد.» این وکیل دادگستری در ادامه گفت: «در مجموع این درخواستی که از ایران مطرح می‌شود و اماراتی‌ها سعی می‌کنند مطرح کنند که بیا مذاکره کن و کشورهای دیگر هم از این درخواست حمایت می‌کنند یا به دیوان بین‌المللی دادگستری ارجاع می‌دهند، درخواستی است که ایران هیچ‌گونه الزامی برای پاسخگویی به چنین درخواستی ندارد و می‌تواند همواره چنین درخواستی را رد کند. یک دولت ملی که به تمامیت ارضی و استقلال خودش متعهد است اصولاً باید چنین درخواستی را رد کند و به چنین درخواستی کوچک‌ترین وقعی ننهد و این درخواست را اصلاً مدنظر قرار ندهد. بنابراین همانطور که دولت ایران به درستی هم عمل کرده پاسخ ما به چنین درخواست‌هایی و چنین تحرکاتی صرفاً تاکید بر حاکمیت و مالکیت مطلق بر جزایر سه‌گانه و تاکید بر این نکته است که جزایر سه‌گانه جزء لاینفک از خاک ایران است و ما درباره این جزایر با هیچ کشوری نه مذاکره‌ای داریم نه اصولاً تصور می‌کنیم اختلافی وجود دارد، تا این اختلاف جایی مطرح شود.» نویسنده کتاب «تمامیت ارضی ایران در دوران پهلوی» در ادامه گفت: «ادعاهای امارات علیه جزایر سه‌گانه یک ادعای واهی است و اگر کشوری از ما بخواهد که درباره این ادعاها تن به مذاکره بدهیم یا اینکه به داوری بین‌المللی و... رجوع کنیم، در واقع آن کشور دارد در امور داخلی ما دخالت می‌کند و عملی که آن کشور دارد می‌کند، خودش نقض حقوق بین‌الملل است. به این ترتیب ما می‌توانیم بگوییم که همراهی کشوری مثل روسیه با درخواست امارات یک عمل متخلفانه در حقوق بین‌الملل و ناقض حقوق بین‌الملل و ناقض تعهدات روسیه در مقابل ماست؛ به این عنوان که روسیه به مثابه یکی از اعضای ملل متحد مکلف است روابط دوستانه با ما داشته باشد و این قبیل اقدامات، این روابط دوستانه را خدشه‌دار می‌کند. افزون بر این روسیه همسایه آبی ماست و ما در حقوق بین‌الملل اصطلاحی به نام حسن همجواری داریم؛ بنابراین حمایت روسیه از ادعای امارات، مغایر با حسن همجواری ایران و روسیه است که دو همسایه مکلف هستند این همجواری را رعایت کنند.» این عضو کمیسیون بین‌الملل کانون وکلای دادگستری در مورد راه‌های مطرح شدن پرونده جزایر سه‌گانه در دادگاه بین‌المللی دادگستری گفت: «برای اینکه ادعای امارات علیه جزایر سه‌گانه ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری مطرح شود دو راه وجود دارد؛ اول اینکه ایران به ارجاع به دیوان بین‌المللی دادگستری تن بدهد و مسئله به‌عنوان اختلاف دو کشور در دیوان بین‌المللی دادگستری مطرح شود و دیوان بین‌الملل دادگستری رای توافقی در این باره صادر کند؛ یعنی رای قضایی صادر کند که حل اختلاف بین ایران و امارات کند. طبیعتاً ایران به چنین راهکاری تن نخواهد داد و هیچگاه تمامیت ارضی و حاکمیت ملی خودش را در معرض داوری بین‌المللی قرار نخواهد داد. کما اینکه کشور دیگری هم این کار را نمی‌کند و چنین کاری عدول از تکلیف ذاتی کشور از حفظ تمامیت ارضی‌اش است.» محمدعلی بهمنی‌قاجار در ادامه گفت: «اما یک راه‌حلی هم وجود دارد که بدون رضایت ایران این موضوع در دیوان بین‌الملل دادگستری مطرح شود؛ آن هم درخواست نظریه مشورتی از دیوان بین‌المللی دادگستری است. امارات هدفش این است که موضوع را در شورای امنیت و مجمع عمومی سازمان امنیت ملل متحد مطرح کند و به همین خاطر است که سرمایه‌گذاری خاصی انجام می‌دهد که ۵ کشور عضو دائم شورای امنیت را با خودش همراه کند. اگر موضوع در شورای امنیت مطرح شود می‌تواند این نتیجه را داشته باشد که این شورا درخواست نظریه مشورتی از دیوان بین‌المللی دادگستری کند. نظریه مشورتی دیوان بین‌الملل دادگستری همانطور که از عنوانش پیداست بار الزام‌آور ندارد کما اینکه دیوان بین‌الملل دادگستری در خصوص صحرای غربی هم نظریه مشورتی صادر کرده ولی دولت مراکش هیچگاه آن را قبول نکرد و الان ده‌ها سال از این نظریه مشورتی می‌گذرد اما به هر حال نظر مشورتی یک نوع بار معنوی و سیاسی ایجاد می‌کند. بنابراین امکان دارد امارات در پی این باشد که از طریق سازمان ملل متحد درخواست نظریه مشورتی از دیوان بین‌المللی دادگستری کند. دیوان بین‌المللی دادگستری زمانی می‌تواند نظریه مشورتی صادر کند که مجمع عمومی سازمان ملل یا شورای امنیت از آن درخواست نظریه مشورتی کند.» بهمنی‌قاجار گفت: «اگر چنین اتفاقی بیفتد قطعاً می‌تواند یک تهدید علیه تمامیت ارضی ایران باشد و صرف مطرح شدن این موضوع در دیوان بین‌المللی دادگستری فارغ از اینکه نتیجه و نظریه مشورتی چه باشد یک نوع خدشه‌دار شدن استقلال و تمامیت ارضی ما خواهد بود. ضمن اینکه بعید است ادعاهای امارات به قطعنامه شورای امنیت منجر شود چراکه شورای امنیت در شرایطی قطعنامه صادر می‌کند که نقض و تهدیدی علیه صلح و امنیت بین‌المللی احساس کند.»
