مدل اینترنت چینی در ایران؟

مسعود زمانی پژوهشگر آینده فناوری و احمد مازنی نماینده سابق مجلس می‌گویند ملی شدن اینترنت مانند چینی‌ها امکان‌پذیر نیست

«هکرها تا به‌حال موفق به نفوذ به سیستم‌های چین نشده‌اند؛ چون چین اینترنت ملی دارد. باید اینترنت ایران مانند چین شود.» این جدیدترین اظهارنظر حسین جلالی، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس یازدهم است که عقیده دارد اینترنت ایران باید به‌زودی مشابه با اینترنت چین، ملی شود به این علت که هکرها نتوانند اینترنت ایران را هک کنند. پیشتر برخی مسئولان به جهت نظارت بر فعالیت مردم و ناامن بودن شبکه‌های اجتماعی، خواستار ملی شدن اینترنت و فیلترینگ گسترده شده بودند، اما حالا ظاهراً دلیل ملی شدن اینترنت تغییر کرده است. از نظارت بر عملکرد مردم و فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی، به جلوگیری از هک شدن اینترنت در ایران رسیده‌ایم. این موضوع را در گفت‌وگو با کارشناسان بررسی کردیم که آیا ملی شدن اینترنت به سبک آنچه در کشور چین انجام می‌شود، امکان‌پذیر است یا خیر.

اینترنت چین چطور اداره می‌شود؟

برای اینکه بدانیم اینترنت در چین چطور اداره می‌شود و فیلترینگ در این کشور و میزان دسترسی مردم به اینترنت آزاد چطور است، باید ابتدا در مورد «دیوار آتش» بیشتر بدانیم. در سال ۱۹۹۸ پروژه‌ای به نام «سپر طلایی» برای نظارت حزب کمونیست بر محتوای موجود در اینترنت، سانسور و فیلترینگ کلید خورد. بعد‌ها از دل این طرح، دیوار بزرگ آتش بیرون آمد. این دیوار یکی از پیچیده‌ترین سیستم‌های کنترل اینترنت و سانسور محتوا در دنیا است. این دیوار، فقط از نرم‌افزار‌ها و سخت‌افزار‌های پیچیده و چندلایه تشکیل نشده است. امروز گفته می‌شود مجموعه کسانی که صرفاً برای نظارت بر شبکه‌های اجتماعی، سرویس‌های بلاگ یا پیشبرد فیلترینگ در این کشور به استخدام دولت درآمده‌اند، از ۲ میلیون نفر هم گذشته است. اینترنت چین، به‌صورت کامل در اختیار وزارت فناوری اطلاعات و صنعت قرار دارد و دولت تمامی محتوای ورودی، داخل چین و خروجی از چین را کنترل می‌کند. در چین، «سایت ویبو» جایگزین توئیتر شده، «وی‌چت» جایگزین واتس‌آپ است و «بایدو» جایگزین گوگل. اما حتی این جایگزین‌ها هم محدودیت‌هایی دارند و مردم چین حق ندارند درباره یک‌سری موضوعات خاص در آنجا صحبت کنند. مثلا اگر با موتور جست‌وجوی «بایدو» در داخل کشور چین درباره حادثه میدان «تیان آن من» جست‌وجو کنید، با نتایج متفاوتی نسبت به نتایج گوگل روبه‌رو می‌شوید. فیلترشکن‌ها در چین فعال است؟ این سوالی است که پاسخ‌های بسیاری در مورد آن نوشته شده، اما باید گفت این مورد در چین سخت‌تر از ایران است. چرا که کاربران مدام با استفاده از فیلترشکن به جنگ دیوار آتش می‌روند و این دیوار هم هر روز با به‌روزرسانی و امکانات سخت‌افزاری و بودجه‌های کلان، فیلترشکن‌ها را شناسایی و فیلتر می‌کند.

ایران، چین می‌شود؟

اما آیا وضعیت اینترنت در ایران مشابه با چین خواهد شد یا خیر. مسعود زمانی، پژوهشگر آینده فناوری در گفت‌وگو با «هم‌میهن» معتقد است، اگر هم یک روزی چنین اتفاقی رخ دهد در کوتاه‌مدت امکان‌پذیر نیست:«در چین اکثر اپلیکیشن‌هایی که مورد استفاده قرار می‌گیرد با محدودیت‌های بسیاری رو‌به‌رو است. در چین با چند پلتفرم داخلی خودشان، مردم می‌توانند از آنها استفاده کنند. در این پلتفرم‌ها نیز اگر درخصوص مسائل سیاسی-اجتماعی انتقادی کنید یا مطلبی بنویسید صفحه شما سریعا بسته می‌شود و تا باز شدن صفحه‌تان شما نمی‌توانید هیچ خریدی انجام دهید. برای اینکه وضعیت اینترنت ما مشابه با چینی‌ها شود بله امکان‌پذیر است هرچند در کوتاه‌مدت شدنی نیست. نکته‌ای که وجود دارد این است که در ایران نتوانسته‌اند پلتفرم مشابه یک پلتفرم خارجی طراحی کنند تا تمام نیازهای مردم را برطرف کند اما در چین، با استفاده از پلتفرم‌های داخلی توانستند بخشی از نیاز مردم (به‌طور مثال خریدن کردن) را برطرف کنند. نود درصد فعالیت‌های ضدانحصارگرایانه درخصوص اینترنت، در چین انجام می‌شود و یک کارگروه دیگر نیز وجود دارد که علیه دور زدن فیلترینگ فعالیت می‌کند که دولتی هستند.»

احمد مازنی، رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس دهم درخصوص صحبت‌های حسین جلالی مبنی بر الگوبرداری از اینترنت مدل چینی به «هم‌میهن» گفت:«مسئله اینترنت فراتر از این است که در این سطح نازل در موردش صحبت شود. متاسفانه در تاریخ کشورمان تجربه‌های فراوانی از این دست اظهارنظرها داریم اما بعدها به خودشان ثابت شد که تحلیل‌هایشان اشتباه بوده است. استفاده از ویدیو اوایل انقلاب اسلامی و بعدها استفاده از ماهواره موضوعی بود که قصد داشتند جلوی آنها را بگیرند که نشد. استفاده از ماهواره نیز هیچوقت به صورت قانونی مصوب نشد اما مسئولان دیدند واقعا امکان‌پذیر نیست با رویکرد قهری با آن برخورد کرد». بخشی از صحبت‌های حسین جلالی، نماینده مجلس درخصوص اینکه اینترنت باید در ایران مشابه با اینترنت چین شود این است که می‌گوید جلوی هکرها گرفته می‌شود. مسعود زمانی می‌گوید چنین تحلیلی، بیشتر بهانه‌جویی است تا یک تحلیل واقعی:«اینکه یک نماینده مجلس به بهانه جلوگیری از هک شدن اینترنت در ایران می‌گوید باید مشابه با اینترنت چین، ملی شویم، حرف صحیحی نیست و بیشتر شبیه یک بهانه می‌ماند تا تحلیلی واقعی. مثل این می‌ماند من فرزندم را در خانه حبس کنم چون شاید او وقتی از خانه بیرون می‌رود سرما بخورد. دنیا اینطوری نمی‌چرخد و پیش نمی‌رود که برخی فکر می‌کنند.»

نظارت بر مردم یا درآمدزایی از فیلترینگ؟

بعد از فیلترینگ گسترده شبکه‌های اجتماعی، تقریبا هیچ کاربری نیست که یک یا دو فیلترشکن روی تلفن همراه خود نداشته باشد. باتوجه به اینکه حالا می‌توان گفت فیلترینگ، ریزش مخاطبی به بار نداشته، ثابت می‌کند که افراد بسیاری از فیلترینگ در اینترنت سود کلانی برده‌اند. طبق آمار مرکز پژوهشی بتا، تا سال گذشته تعداد کاربران ایرانی اینستاگرام ۴۸ میلیون نفر بود که اگر این رقم را تقسیم بر دو کنیم (چون بسیاری از فیلترشکن‌ها دو کاربرده هستند) و به ازای فروش ماهانه 150 هزار تومان فیلترشکن، این رقم طی یک ماه به حدود 4 هزار میلیارد تومان می‌رسد که نشان می‌دهد گردش مال هنگفتی در فروش فیلترشکن‌ها وجود دارد.

مسعود زمانی در این باره می‌گوید:«آن عدد وحشتناکی که در شبکه‌های اجتماعی مبنی بر استفاده دولت از فروش فیلترشکن منتشر شده، صحیح نیست. اما یک موضوعی صحت دارد و آن این است که درآمد دولت از پهنای باند بیشتر شده است. همراه اول و ایرانسل از محل استفاده مردم از فیلترشکن‌ها درآمدشان افزایش یافته چون دائما ترافیک بین‌المللی به مشتریان عرضه می‌کنند. پس بنابراین به صورت غیرمستقیم از فروش فیلترشکن‌ها و فیلترینگ بهره برده‌اند. اگر برخی دوستان، اینترنت را فیلتر کردند تا درآمدزایی از فروش فیلترشکن داشته باشند تصمیم درستی نیست، چون راهکار بهتری هم وجود داشت تا بتوانند درآمدزایی کنند. الان می‌بینیم که حضور مردم ایران در شبکه‌های اجتماعی در بدترین حالت پنج درصد کاهش یافته است، پس دولت نتوانسته کاری کند که مردم نتوانند به اینستاگرام یا تلگرام بروند.»

احمد مازنی نیز می‌گوید، رویکرد مسئولان در قبال فیلترینگ و استفاده از پلتفرم‌های فیلترشده در تناقض است:«در مورد بعضی از شبکه‌های اجتماعی مثل توئیتر، اینستاگرام، تلگرام و واتس‌آپ، بسیاری از مقامات رسمی کشور در بسیاری از این پلتفرم‌ها حضور فعال دارند در صورتی که این‌ها فیلتر و استفاده از آن غیرقانونی است اما مسئولان روزانه از این پلتفرم‌ها استفاده می‌کنند. نکته بعدی اینکه سرعت توسعه دانش و فناوری ارتباطات به‌زودی بیشتر خواهد شد و مدلی که برخی مسئولان به‌دنبال افزایش فیلترینگ هستند میسر نمی‌شود. پس پیشنهاد من این است که به جای الگو گرفتن از کشورهایی که با محدودیت و انسداد در فکر استفاده از ظرفیت‌های خودشان هستند باید ما از دانش دانشمندان خودمان برای بهبود شرایط استفاده کنیم. در هرحال کشورهای دیگر هم قوانینی برای فضای مجازی دارند با این تفاوت که آنها رسانه‌های آزاد و احزاب آزاد دارند که صحبت‌هایشان را مطرح می‌کنند اما در ایران، صداوسیما در اختیار یک گروه خاص است و احزاب نیز تریبونی ندارند که نظرات‌شان را بیان کنند.»