عرضه بنزین ویژه/گفتوگو با محمد نظیفی مدیرعامل بورس انرژی درباره معاملات بنزین که با قیمت پایه ۶۵ هزار و ۸۰۰ تومان در لیتر آغاز شده است
بورس انرژی برای اولین بار در ابتدای آذرماه میزبان عرضه بنزین ویژه بود که با قیمت پایه ۶۵ هزار و ۸۰۰ تومان به ازای هر لیتر به خریداران خاص خود فروخته شد.
بورس انرژی برای اولین بار در ابتدای آذرماه میزبان عرضه بنزین ویژه بود که با قیمت پایه ۶۵ هزار و ۸۰۰ تومان به ازای هر لیتر به خریداران خاص خود فروخته شد. باتوجه به اینکه بنزین کالای استراتژیک است، عرضه این محصول در بورس انرژی را میتوان یکی از مهمترین تحولات بازار سوخت دانست.
نکته مهم اینجاست که بنزین عرضه شده در بورس انرژی با بنزین مصرفی مردم کاملاً متفاوت است؛ در اصل مردم بنزین معمولی مصرف میکنند و در بورس انرژی بنزین ویژه فروخته میشود و به همین دلیل است که قیمت بنزین در بورس انرژی بالاست. برخی از تحلیلگران، عرضه بنزین در بورس انرژی را پیش مقدمه افزایش قیمت آن برای مردم مطرح کردند.
این افراد عقیده دارند که با عرضه بنزین در بورس انرژی این ذهنیت و پیشزمینه برای مردم ایجاد شد که قرار است بهزودی قیمت بنزین افزایش پیدا کند؛ اما این موضوع درحالی است که بنزین مصرفی در بورس انرژی و بنزین یارانهای یا مصرف مردم با یکدیگر متفاوت است و قیمت این دو بنزین تاثیری روی یکدیگر ندارند.
بنزینی که در بورس انرژی عرضه میشود از جنس بنزین ویژه و وارداتی است و هزینهها بالایی دارد؛ در مقابل کیفیت آن نیز بالاست. این بنزین خریداران خاص خود را دارد و مصرف همگانی ندارد. در مقابل بنزین یارانهای یا بنزینی که مردم مصرف میکنند یک بنزین با کیفیت معمولی و یارانهای بوده و هزینههای آن توسط دولت تامین میشود.
در نتیجه میتوان گفت که عرضه بنزین در بورس انرژی تاثیری روی قیمت بنزین نداشته؛ چراکه جنس این دو بنزین بسیار متفاوت بوده است. بنزین عرضهشده در بورس انرژی عمدتاً شامل بنزین ویژه یا سوپر، بنزین وارداتی و در برخی مقاطع بنزین صادراتی با مشخصات فنی معین است. این فرآوردهها در «بازار فیزیکی بورس انرژی» عرضه میشوند؛ بازاری که هدف آن انجام معاملات واقعی و منجر به تحویل فیزیکی است، نه فعالیتهای سفتهبازانه.
به همین دلیل، خریداران نیز محدود به اشخاص حقیقی نیستند و تنها شرکتها، بازرگانان انرژی، مصرفکنندگان عمده و فعالان دارای مجوز امکان ورود به این بازار را دارند. فرآیند عرضه بنزین در بورس انرژی، از سازوکار مشخص و شفافی تبعیت میکند. ابتدا عرضهکننده که میتواند شرکت ملی پالایش و پخش، پالایشگاهها یا شرکتهای بازرگانی مجاز باشند، اطلاعیه عرضه را منتشر میکنند. در این اطلاعیه، جزئیاتی مانند حجم عرضه، قیمت پایه، استاندارد کیفی، محل و زمان تحویل بهطور دقیق مشخص میشود.
پس از آن، خریداران واجد شرایط با ثبت سفارش وارد رقابت قیمتی میشوند و در نهایت، قیمت نهایی از دل سازوکار عرضه و تقاضا کشف میشود. قیمت بنزین در بورس انرژی تاثیرپذیر از نرخهای جهانی، هزینههای حمل و نقل، نرخ ارز، کیفیت محصول، شرایط بازار و امثال این موارد تعیین میشود و به همین دلیل قیمتها بازتابی از واقعیتهای اقتصادی در بازار سوخت هستند و نه اقتصاد دستوری. همین ویژگی سبب شده که بورس انرژی به عنوان ابزاری برای کشف قیمتی واقعی و حذف معاملات غیرشفاف و حتی حذف رانت مورد توجه برخی از سیاستگذاران قرار گیرد.
بنزین بورسی و یارانهای با یکدیگر متفاوت هستند. داستان از نام آنها شروع میشود؛ بنزین یارانهای یعنی بنزینی با شرایط سهلتر و بنزین بورسی یعنی بنزینی با کیفیت بالاتر و قابل رقابتتر. در رقابت ممکن است قیمتها چندین برابر شود، اما در فرآیند یارانهای این امکان نیست. درست است که بنزین هماکنون سه نرخی شده اما همچنان این نرخ سود نیز از نرخ اول یارانهای تبعیت میکند.
به بیان سادهتر افزایش قیمت بنزین در سطح عمومی به عرضه بنزین در بورس انرژی مربوط نمیشود و دلیل افزایش قیمت بنزین نتیجه تصمیمات کلان سیاستی است، نه مکانیزم بورس. بررسیها نشان میدهد که از منظر کلان، عرضه بنزین در بورس انرژی میتواند در بلندمدت به کاهش رانت، جلوگیری از قاچاق سوخت و امثال این موارد کمک کند. همچنین شفافیت قیمت، ثبت رسمی معاملات و امکان رصد جریان سوخت، ابزارهایی هستند که بدون ایجاد شوک قیمتی، ساختار معیوب بازار انرژی را بهتدریج اصلاح میکنند.
در شرایط تحریمی، یکی از مهمترین آسیبهایی که اقتصاد کشورها را تهدید میکند، گسترش رانت در بازارها و معاملاتی است که خارج از سازوکار شفاف و واقعی بازار عمل میکنند. در معنای سادهتر تحریمها با محدود کردن مسیرهای رسمی مبادلات اقتصادی، فضایی غیرشفاف ایجاد میکنند که درنهایت این شرایط موجب میشود دسترسی خاص و امتیازی انحصاری یا همان رانت شکل گیرد.
نتیجه چنین شرایطی باعث میشود که به مرور منابع ملی کشور مورد هدف قرار گیرد و اعتماد عمومی نیز تضعیف شود. برونرفت از چنین وضعیتی، نیازمند حرکت به سمت شفافسازی معاملات، فراهم نمودن فرصتهای برابر برای فعالان اقتصادی و پایبندی به اصول اقتصاد رقابتی است.
دسترسی عادلانه به اطلاعات و امکان مشارکت یکسان در معاملات، از جمله ابزارهایی هستند که مانع اصلی شکلگیری رانت به حساب میآیند. در چنین شرایطی بازار سرمایه، بهعنوان یکی از شفافترین بسترهای معاملاتی نقش مهمی در کاهش رانت و افزایش اعتماد دارد. نمونهای روشن از این موضوع، عرضه بنزین در بورس انرژی است؛ اقدامی که برای نخستینبار در تاریخ بورس کشور انجام شد و با استقبال قابلتوجهی همراه بود. این عرضه نشان داد که حتی در حوزهای حساس و استراتژیک مانند حاملهای انرژی نیز میتوان از سازوکارهای شفاف بازار استفاده کرد و قیمتگذاری را به مکانیسم عرضه و تقاضا سپرد. در این مسیر، بنزین ویژه و نه بنزین معمولی وارد بورس انرژی شد.
از سال ۱۴۰۲ عرضه بنزین سوپر در جایگاهها متوقف شده بود و همزمان بحثهایی درباره واردات آن مطرح میشد. در نهایت، تصمیمگیران مسیر بازگشت این فرآورده را از کانال بازار سرمایه انتخاب کردند. به این ترتیب، بنزین ویژه بهعنوان کالایی مشخص و غیریارانهای، در بستری شفاف و رقابتی عرضه شد؛ اقدامی که میتوان آن را گامی مهم در جهت کاهش رانت، کشف قیمت واقعی و حرکت بهسوی اقتصاد شفافتر دانست. در تشریح چگونگی عرضه بنزین در بورس انرژی و نحوه مقابله با رانت موجود در بازار فرآوردههای نفتی، خبرنگار روزنامه هممیهن با محمد نظیفی، مدیرعامل بورس انرژی به گفتوگو نشست که در ادامه میخوانید.
نقش بورس انرژی در این فرآیند چیست؟
بورس انرژی با فراهم کردن دسترسی به مشتریان متعدد داخلی و خارجی، حذف رانت و دستکاری قیمت و افزایش شفافیت، نقش مهمی در اصلاح ساختار اقتصادی حوزه انرژی و رانتستیزی دارد.
امروز بیش از ۷۰ درصد ارزش معاملات بورس انرژی در رینگ بینالملل انجام میشود و تجربه موفق معاملات LPG نشان داده که حتی در شرایط تحریمی، میتوان از طریق بورس انرژی قیمتهایی بالاتر از نرخهای بینالمللی کشف کرد و ارزآوری قابل توجهی داشت.
بورس انرژی در حوزههای فعالیت خود، رسالت اصلی شفافسازی و ایجاد دسترسی بدون رانت و فراهم کردن فرصتهای برابر برای همه فعالان اقتصادی در حوزه انرژی را بر عهده دارد. این موضوع، مأموریت و رسالت محوری بورس انرژی محسوب میشود و بر همین اساس، هر بخش از اقتصاد انرژی که از طریق بورس انرژی دارای سازوکار معاملاتی باشد و معاملات آن در این بستر انجام شود، میتوان این ادعا را مطرح کرد که معاملات آن بخش بهصورت منصفانه و کاملاً شفاف انجام میشود و اطلاعات مربوط به معاملات در دسترس عموم مردم قرار میگیرد.
این شفافیت چه پیامدهایی برای فعالان اقتصادی و شرکتها دارد؟
در چنین سازوکاری، سطح پاسخگویی شرکتها و فعالان اقتصادی به حداکثر میرسد و آنها درباره معاملات انجامشده ملزم به شفافسازی هستند. مهمتر از همه، دسترسی برابر و امکان انجام معاملات بدون رانت برای همه فعالان اقتصادی فراهم میشود. این به معنای آن است که کشور، منابع خود را از طریق دسترسیهای ویژه، رانتهای خاص و امتیازات انحصاری که ممکن است در معاملات غیرشفاف، غیربازاری و غیر بورسی شکل بگیرد، از دست نمیدهد.
نبود چنین سازوکاری چه هزینهای به اقتصاد کشور تحمیل میشود؟
در معاملات غیرشفاف، غیر بازاری و غیر بورسی، کشور سرمایههای قابلتوجهی را در حوزه انرژی از دست میدهد. این نوع معاملات زمینه ایجاد رانت، ویژهخواری و حیفومیل منابع را فراهم میکند، اما اگر از سازوکارهای بورس انرژی استفاده شود، عملاً جلوی این روند گرفته میشود. در نتیجه، شفافیت، پاسخگویی، دسترسی منصفانه و برابر برای همه فعالان اقتصادی محقق خواهد شد.
چرا سازوکارهای غیر بورسی در حوزه انرژی، بهویژه در شرایط فعلی، ناکارآمد هستند؟
همانطور که میدانیم، به دلیل مواجهه با تحریمها، بهویژه در حوزه حاملهای انرژی همچون نفت، گاز، میعانات گازی و فرآوردهها، سازوکارهای معاملاتی غیربازاری از شفافیت کافی برخوردار نیستند. رژیم تحریمهای ناعادلانهای که به کشور تحمیل شده، بهعنوان یک مستمسک و بهانه، فضایی را ایجاد کرده که طی آن تعداد محدودی با دسترسیهای ویژه، امکان دسترسی به منابع ملی را پیدا میکنند و متأسفانه بعضاً استفادههای نادرستی از این منابع صورت میگیرد. درحالیکه استفاده از سازوکار بازار و بورس انرژی، عملاً جلوی این ویژهخواریها را میگیرد.
فرآیند کشف قیمت در بورس انرژی چگونه انجام میشود؟
کشف قیمت در بورس انرژی بهگونهای است که ماهیت آن اجازه قیمتگذاری دستوری را نمیدهد. عرضهکننده، پیشنهاد قیمتی خود را بهعنوان مبنای قیمت به بازار ارائه میکند و خریداران در سمت تقاضا، در یک سازوکار رقابتی وارد فرآیند معامله شده و اقدام به ثبت سفارش میکنند. بهصورت طبیعی، اگر سمت تقاضا بیش از عرضه باشد، افزایش قیمت رخ میدهد و با ایجاد مازاد رقابتی، معامله به تعادل میرسد و انجام میشود. در مقابل، اگر سمت عرضه مازاد داشته باشد و تقاضا در قیمت اعلامشده نتواند کل محصول یا حامل انرژی پیشنهادی را پوشش دهد، قیمت کاهش پیدا میکند. در نتیجه، قیمت بهصورت شناور و معقول و از طریق تعادل عرضه و تقاضا کشف میشود.
نقش بورس انرژی در فعالسازی بخش خصوصی و جذب سرمایه چیست؟
حضور بخش خصوصی به یک مکانیزم مشخص نیاز دارد و در واقع، حضور مؤثر بخش خصوصی در حوزه انرژی، حلقه مفقوده اقتصاد انرژی کشور است. سرمایههای قابلتوجهی بهصورت راکد در کشور وجود دارد که بهجای هدایت به فعالیتهای مولد، به سمت بازارهایی مانند طلا، نقره و سایر حوزههای غیرمولد سوق پیدا کرده است. اگر امکان سرمایهگذاری در حوزه انرژی، که مزیت اصلی کشور محسوب میشود، برای این سرمایهها فراهم شود، طبیعتاً سرمایهگذاران میتوانند از این ظرفیت استفاده کنند. چنین سازوکاری عملاً جز از طریق بورس انرژی قابل تصور نیست.
همچنین بورس انرژی این امکان را برای بخش خصوصی و سرمایهگذاران ایجاد میکند که در بخشهای دارای مزیت کشور و بهویژه در حوزه انرژی که یک مزیت انحصاری محسوب میشود، سرمایهگذاری کنند. در نتیجه، هم مزیتهای ویژه کشور به مرحله بالفعل میرسد و هم سرمایهگذاران میتوانند از منافع این حوزه و این مزایا بهرهمند شوند.
جایگاه بورس انرژی در اسناد قانونی و توسعهای کشور چگونه تعریف شده است؟
بورس انرژی در سازماندهی و ساماندهی بازار انرژی کشور و در اقتصاد انرژی، نقشی محوری دارد. این جایگاه بر اساس مستندات قانونی، اسناد بالادستی و اسناد توسعه کشور برای بورس انرژی تعریف شده است. بر همین اساس، بورس انرژی بهعنوان یک بستر شفاف و کارا برای کشف قیمت و فراهمکردن محیطی منصفانه برای انجام معاملات، از منظر دسترسی برابر و رانتستیزی، در اولویت قرار دارد و امیدواریم بتواند در این مسیر، نقش محوری خود را بهدرستی ایفا کند.
به تازگی ما شاهد عرضه بنزین ویژه وارداتی در بورس انرژی بودیم این اتفاق را میتوان یکی از اقدامات بورس انرژی در راستای ایجاد سازوکار رقابتی برای این محصول و جلوگیری از قیمتگذاری دستوری در بازار فرآوردههای نفتی دانست؛ از سوی دیگر همزمانی این عرضه با افزایش قیمت بنزین ممکن است این ذهنیت را ایجاد کند که عرضه بنزین سوپر در بورس انرژی پیشزمینهای برای افزایش قیمت بنزین برای عموم مردم بود، بیشک عرضه بنزین سوپر در بورس انرژی یکی از نمونههای بارز مبارزه با رانت موجود در بازار فرآوردههای نفتی است اما آیا بورس انرژی در حال آمادهسازی مسیر گرانی بنزین است؟
اگر بخواهم در یک جمله کوتاه و کاملاً شفاف پاسخ بدهم، خیر؛ عرضه بنزین در بورس انرژی بههیچوجه پیشزمینه افزایش قیمت بنزین برای عموم مردم نیست...
علت این موضوع هم کاملاً روشن است. عرضه فرآوردههای نفتی در بورس انرژی مسبوق به سابقه است و موضوع تازهای محسوب نمیشود. بیش از یک دهه است که انواع مختلف فرآوردههای نفتی در بورس انرژی ایران عرضه میشوند و معاملات آنها بهصورت منظم و مستمر در جریان است. این معاملات عمدتاً خارج از فضای قیمتگذاری دستوری انجام میشوند؛ فضایی که متأسفانه سالهاست یکی از مسائل مبتلابه حوزه انرژی کشور بوده و مانع اصلی رشد و اصلاح ساختار بازار انرژی به شمار میرود.
منظور شما از خارج از فضای قیمتگذاری دستوری چیست؟
قیمتگذاری دستوری یعنی تعیین قیمت خارج از سازوکار عرضه و تقاضا. در حوزه انرژی، سالهاست که این سیاست اعمال شده و پیامدهای متعددی داشته؛ از جمله ایجاد رانت، اختلال در تخصیص منابع، کاهش شفافیت و افزایش انگیزه قاچاق.
در مقابل، بورس انرژی بستری است که معاملات در آن بهصورت آزاد، شفاف، رقابتی و رانتگریز انجام میشود. در طول این سالها، فرآوردههای متعددی مانند بنزین هواپیما، انواع فرآوردههای نفتی، میعانات گازی و برشهای مختلف در بورس انرژی معامله شدهاند و همواره این معاملات خارج از نظام قیمتگذاری دستوری بودهاند.
بنزینی که اخیراً عرضه شده با بنزین مصرف عمومی چه تفاوتی دارد؟
بنزینی که اخیراً در بورس انرژی عرضه شد، بنزین ویژه بوده است، نه بنزین معمولی. بنزین ویژه محصولی است که تقریباً نزدیک به دو سال در کشور عملاً وجود نداشت و عرضه نمیشد. بنابراین ما با کالایی مواجه بودیم که اساساً دسترسی به آن برای بازار وجود نداشت.
از منظر اقتصادی، نبود یک کالا چه معنایی دارد؟
از منظر تئوریک اقتصادی، وقتی کالایی وجود ندارد، نمیتوان برای آن قیمت مشخصی تعریف کرد. اصطلاحاً گفته میشود هنگامی که عرضه صفر است، نمودار عرضه و تقاضا قیمت را بینهایت نشان میدهد چون چیزی در بازار نیست که قیمتگذاری یا مقایسه شود.
بنابراین وقتی بنزین ویژه برای اولینبار بعد از مدتها روی تابلوی بورس انرژی عرضه شد، فرآیند کشف قیمت امکانپذیر شد. قیمتی که کشف شد، در واقع نسبت به «عدم دسترسی مطلق»، کاهش قیمت محسوب میشود؛ چون دسترسی واقعی ایجاد شده است.
جزئیات اولین عرضه بنزین چه بود؟
در این مرحله، ۳۰۰ هزار لیتر بنزین ویژه در بورس انرژی عرضه شد. این عرضه با موفقیت کامل انجام شد و ظرف کمتر از دو تا سه ساعت، کل حجم عرضهشده معامله شد. در این عرضه، سه شرکت مختلف از بخش خصوصی بهعنوان خریدار حضور داشتند. تمام محموله عرضهشده خریداری شد و کشف قیمت نیز بهصورت شفاف روی تابلوی بورس انرژی انجام گرفت.
برخی منتقدان معتقدند بورس ذاتاً باعث افزایش قیمت میشود. پاسخ شما به این انتقاد چیست؟
این یک سوءبرداشت رایج است. در بازار سرمایه و بورس، اساساً چیزی به نام «تعیین قیمت» وجود ندارد. هیچ فرد یا نهادی در بورس نمیتواند قیمت را بالا یا پایین ببرد. آنچه در بورس انجام میشود، کشف قیمت است. عرضهکننده یک قیمت پیشنهادی ارائه میکند و سپس بر اساس رقابتی که میان خریداران شکل میگیرد، قیمت نهایی تعیین میشود. این قیمت میتواند افزایش پیدا کند یا کاهش یابد، کاملاً تابع شرایط بازار، میزان تقاضا و ذائقه خریداران است.
هدف اصلی از عرضه بنزین در بورس انرژی را میتوان در چند واژه خلاصه کرد: شفافیت، رانتگریزی و افزایش کارایی بازار. سازوکارهای بورسی تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار اجرا میشوند و این نظارت، تضمین میکند که معاملات در یک فضای سالم، شفاف و رقابتی انجام شوند.
برنامهای برای تداوم این عرضهها وجود دارد؟
در حال حاضر، دو درخواست عرضه دیگر نیز وجود دارد. البته عرضه در بازار سرمایه مستلزم طی تشریفات مشخصی است. عرضهکنندگان و متقاضیان باید مدارک خود را تکمیل کنند و ضمانتنامههای لازم را ارائه دهند تا صیانت از ایفای تعهدات انجام شود. پس از طی این مراحل، انتظار داریم در کوتاهمدت و میانمدت عرضههای بعدی نیز انجام شود.
آیا این عرضهها به رشد بورس انرژی کمک کرده است؟
از ابتدای سال جاری، بورس انرژی از نظر تنوع فرآوردههای عرضهشده رشد قابل توجهی داشته است. ما هم در قالب گواهی سپرده و هم در بازار فیزیکی شاهد عرضه فرآوردههایی مانند: بنزین هواپیما، بنزین ویژه، برشهای سبک و سنگین، نفت سفید، گاز مایع (LPG) بودهایم. در بسیاری از این معاملات، مازاد رقابتی قابل توجهی ایجاد شده که مستقیماً منجر به ارزآوری بیشتر برای کشور شده است.
یکی از نگرانیها، اثر تورمی این عرضههاست. نظر شما چیست؟
واقعیت این است که بنزین ویژه در سبد سنجش تورم وجود ندارد. بنابراین، عرضه آن هیچ اثر مستقیمی بر نرخ تورم ندارد.حتی اگر در آینده بخشی از بنزین معمولی ـ آن هم بخشی که مشمول طرحهای حمایتی نیست ـ در بورس انرژی عرضه شود، باز هم انتظار نمیرود تأثیر منفی بر سبد مصرف خانوار داشته باشد؛ چراکه طرحهای حمایتی دولت از طریق کارت سوخت کماکان ادامه خواهد داشت.
بنزین ویژهای که در بورس خریداری میشود، وارد چرخه مصرف عمومی هم میشود؟
در سازوکار بورس، عرضهکننده و خریدار هر دو بخش خصوصی هستند. خریدار، مالک مطلق کالاست و سازمان بورس هیچ دخالتی در نحوه مصرف نهایی ندارد.مثال سادهاش این است که وقتی کسی زعفران از بورس کالا خریداری میکند، هیچکس از او نمیپرسد که قصد دارد زعفران را بفروشد یا مصرف کند. اینجا هم دقیقاً همین منطق حاکم است.
آیا در دنیا تجربه عرضه بنزین در بورس وجود دارد؟
بله، کاملاً. در بورسهای انرژی و کالایی معتبر جهان مانند بورس شیکاگو، بورس سنتپترزبورگ، بورسهای اروپایی و حتی کشورهای حاشیه منطقه خلیج فارس، بنزین و انواع فرآوردههای نفتی بهطور روزانه معامله میشوند. در بسیاری از این کشورها، قیمت سوخت در جایگاهها مستقیماً از تابلوهای بورس تبعیت میکند و این موضوع باعث شفافیت و پیشبینیپذیری بازار شده است.
در مورد گازوئیل چه وضعیتی داریم؟
عرضه گازوئیل از تابستان امسال آغاز شده و تاکنون حدود ۳۰ تا ۴۰ میلیون لیتر گازوئیل در بورس انرژی عرضه شده است. این معاملات با قیمت آزاد انجام شده و تحویل فیزیکی نیز صورت گرفته است.
سازوکار بورس انرژی میتواند به کاهش قاچاق کمک کند؟
قطعاً. قاچاق نتیجه مستقیم قیمتگذاری دستوری و حمایتهای غیرهدفمند است. وقتی کشف قیمت واقعی انجام میشود، سیگنال منفی و بازدارندهای به فعالیتهای غیرقانونی مانند قاچاق ارسال میشود. این روش بهجای هزینهکرد سنگین برای کنترل مرزها، با اصلاح ساختار بازار قاچاق را کاهش میدهد.
