یلدا در اسطوره، تاریخ و ادبیات ایران/معرفی ۴ کتاب که شب یلدا را از اسطوره تا زندگی مردم روایت میکنند
هرچند شب یلدا یکی از کهنترین آیینهای فصلی ایران محسوب میشود، اما تا سالها کمتر بهعنوان یک پدیده زنده فرهنگی و موضوعی مستقل در مطالعات مردمشناختی مورد توجه بوده است.
هرچند شب یلدا یکی از کهنترین آیینهای فصلی ایران محسوب میشود، اما تا سالها کمتر بهعنوان یک پدیده زنده فرهنگی و موضوعی مستقل در مطالعات مردمشناختی مورد توجه بوده است. البته، در دهههای اخیر با گسترش پژوهشهای فرهنگی و مردمنگارانه، پژوهشگران هم به تنوعهای محلی، کارکردهای اجتماعی و ریشههای اسطورهای یلدا بیشتر از قبل توجه کردند. در همین چارچوب، کتابهای «از اسطوره تا تاریخ»، «گاهشماری و جشنهای ملی ایرانیان»، «شب یلدا» و «جشن شب یلدا در ایران» که در این گزارش معرفی میشوند، هرکدام از یک زاویه متفاوت به این جشن باستانی نگاه میکنند.
در کتاب اول، پیوند اساطیر و آیینهای تاریخی با جشن یلدا و نوروز تحلیل میشود. کتاب دوم نیز ضمن تحلیل ادبی مراسم یلدا، اطلاعات مفیدی درباره جشنها و گاهشماری به مخاطب ارائه میکند. در سومین کتاب هم ریشههای مردمشناسانه و ارتباط یلدا با مهر، میترائیسم و باورهای عامیانه بررسی میشود. کتاب آخر هم، آیینها و خردهفرهنگهای محلی شب یلدا را در اقوام مختلف ایران معرفی میکند.
«از اسطوره تا تاریخ»
کتاب «از اسطوره تا تاریخ» نوشته مهرداد بهار، پژوهشگر نامی و شهیر حوزه اساطیر ایران باستان است که از سوی نشر چشمه منتشر شده و در بازار موجود است. او در این اثر، با نگاهی پژوهشگرانه و ساختارگرا ضمن بررسی ریشههای اساطیر ایران و پیوند آنها با آیینها و جشنهای کهن توضیح میدهد که جشن یلدا چگونه با میلاد خورشید و ایزدمهر مرتبط شده و دلیل اینکه ایرانیهای باستان این زمان را مقدس میدانند، چیست. مخاطب با خواندن این کتاب به تاریخ دوره باستان تا امروز سفر میکند و متوجه چگونگی تلفیق باورهای اساطیری ایرانیان با زندگی روزمره و مناسبتهای فرهنگی آنها خواهد شد.
این کتاب که حاصل بیش از دو دهه تحقیق، شواهد مکتوب و غیرمکتوب است، به نوروز، مهمترین جشن ایرانی هم پرداخته و خاستگاه، شکلگیری و آیینهای آن را در طول تاریخ تحلیل میکند. مهرداد بهار نشان میدهد که نوروز نهتنها عیدی ملی، بلکه گنجینهای ارزشمند از میراث فرهنگی ایران است.
خواندن کتاب «از اسطوره تا تاریخ» که پلی میان اساطیر، تاریخ و زندگی روزمره ایرانیان است و میراثی گرانبها برای آیندگان بهشمار میرود، هم برای پژوهشگران و علاقهمندان فرهنگ و اسطوره ایران، هم برای هر کسی که بهدنبال درک عمق و چرایی سنتهای ایرانی است، گزینه مناسبی خواهد بود.
«گاهشماری و جشنهای ملی ایرانیان»
کتاب «گاهشماری و جشنهای ملی ایرانیان» اثر ذبیحالله صفا، چهره ماندگار ادبیات ایران نیز مجموعهای جامع از تحقیقات درباره گاهشماری و جشنهای ایران از روزگار کهن است. این اثر با هدف آشنا کردن مخاطب با آداب و مراسم ایرانیان در طول تاریخ، نگاه دقیقی به چگونگی شمارش سال، ماه و روز نزد ایرانیان باستان دارد و توضیح میدهد چگونه ایام ملی و دینی شکل گرفته و در فرهنگ ایرانی جایگاه پیدا کردهاند. در بخشهای مختلف این کتاب، جشنهای بزرگ مانند مهرگان، فروردگان، نوروز، سده و دیگر مراسم کهن ایران به تفصیل معرفی شدهاند.
ذبیحالله صفا نشان میدهد که برخی از این جشنها هنوز پابرجا مانده، برخی متروک شده و برخی دیگر با تغییر نام و شکل، در مناطق مختلف ایران ادامه یافتهاند. علاوه بر بررسی تاریخی، این کتاب به تحلیل ادبی جشنها نیز میپردازد و نشان میدهد چگونه شاعران بزرگ فارسی، از یلدا و تاریکی آن بهعنوان نمادی استعاری در اشعارشان بهره گرفتهاند.
مطالعه این اثر که برای اولینبار سال 1392 در 311 صفحه منتشر شده و نسخه الکترونیک آن در دسترس است، فرصتی فراهم میکند تا پیوند میان تاریخ، فرهنگ و ادبیات ایرانی را بهطور همزمان درک کنید و شناخت عمیقی از اهمیت جشنها و مراسم کهن ایران پیدا کنید.
«شب یلدا»
کتاب کمحجم اما عمیق و غنی «شب یلدا» نوشته علی بلوکباشی، استاد برجسته مردمشناسی و پژوهشگر فرهنگ عامه است که در آن با نگاهی علمی و جامع، ضمن توضیح ارتباط بین جشن یلدا با ایزد مهر، میترائیسم و حتی مسیحیت، نشان میدهد که واژه «یلدا» در عبری بهمعنی دختر و از ریشه «لدت» بهمعنای تولد و زایش گرفته شده است.
همچنین این مردمشناس برجسته با استناد به منابع تاریخی و مردمشناسی، پیشینه این جشن زمستانی را از دوران کهن تا دوران پس از سدههای سوم و چهارم هجری پی میگیرد. او نشان میدهد که یلدا، مانند نوروز و مهرگان، در زندگی مردم ایران بهویژه دهقانان و روستاییان نقش بسیار مهم و پایدار داشته است و پایاترین جشن عمومی میان توده مردم بوده است.
خواندن این اثر که شب یلدا را از ریشه نامگذاری تا آیینها، سفرهآرایی و باورهای عامیانه بهشکلی سیستماتیک توضیح میدهد، برای هر مخاطبی که بهدنبال درک عمیق سنتهای ایرانی در زمانی کوتاه است، جذاب خواهد بود. انتشارات دفتر پژوهشهای فرهنگی کتاب « شب یلدا» را که هم جذاب و هم آموزشی است، سال 1393 منتشر کرده و درحالحاضر نسخه الکترونیک آن موجود است.
«جشن شب یلدا در ایران»
کتاب «جشن شب یلدا در ایران» نوشته حمید سفیدگر شهانقی، با تمرکز بر خردهفرهنگهای مرتبط با این شب، اطلاعاتی جامع و دقیق درباره آیینها و رسوم شب یلدا در اقوام و مناطق مختلف ایران ارائه میدهد.
این کتاب که توسط دفتر پژوهشهای رادیو منتشر شده و نسخه الکترونیک آن موجود است، به بررسی تاریخچه، ریشهها و خردهفرهنگهای مرتبط با این شب میپردازد و نشان میدهد که شب یلدا یا شب چله چگونه از دیرباز با باور پیروزی نور بر تاریکی و آغاز زمستان گره خورده است.
در پنج فصل این کتاب که شامل آیینها، فالها، سفره، ادبیات شفاهی و ادبیات فارسی است، مراسم و آیینهای محلی ازجمله «چلهبرون» ویژه نوعروسان، بازیها و فالهای سنتی، سفره آرایی، دعاها و افسانههای شب یلدا بهدقت ثبت شده است. همچنین،ارتباط شب یلدا با آیین مهر، میترائیسم و نمونههایی از جشنهای زمستانی در مصر و یونان باستان مورد بررسی قرار گرفته است تا نشان دهد این جشن بخشی از سنتهای گسترده انسانی درباره نور و تاریکی است.
خواندن این اثر نهتنها برای پژوهشگران فرهنگ عامه و علاقهمندان به آداب و رسوم ایرانی بلکه برای هر کسی که میخواهد شب یلدا را با درک عمیقتری از تاریخ و معنای آن تجربه کند، گزینهای جذاب محسوب میشود.
