آزمون و خطای خطرناک مسکو/چرا پهپادهای روسی حریم هوایی لهستان را نقض کردند؟
ورود پهپادهای روسیه به خاک لهستان از مرز بلاروس در هفته گذشته و واکنش ناتو نشان داد که چگونه به آسانی دامنه جنگ می‌تواند از اوکراین فراتر رود و سرتاسر اروپا را درگیر کند.
ورود پهپادهای روسیه به خاک لهستان از مرز بلاروس در هفته گذشته و واکنش ناتو نشان داد که چگونه به آسانی دامنه جنگ می‌تواند از اوکراین فراتر رود و سرتاسر اروپا را درگیر کند.
بامداد چهارشنبه ۱۰ سپتامبر، جنگنده‌های لهستان، هلند و ایتالیا به همراه سامانه‌های دفاع هوایی پاتریوت ارتش آلمان تلاش کردند در عملیاتی مشترک، ۱۹ پهپاد روسی را که وارد خاک لهستان شده بودند، رهگیری کنند. این نخستین باری نبود که پرنده‌های روسی وارد محدوده ناتو می‌شدند اما نخستین باری بود که نه ارتش لهستان بلکه مجموعه‌ای از نیروهای ناتو شامل ارتش لهستان به اقدام روسیه پاسخ می‌دادند.
مارس ۲۰۲۵، لاشه‌های چند پهپاد روسی در رومانی پیدا شد. سال ۲۰۲۲ نیز ورود پهپادهای روسیه به مرز اوکراین و لهستان باعث شد تا پدافند اوکراین مجبور به شلیک شود و خطای پدافند اوکراین به کشته شدن دو لهستانی منجر شد.
عملیات اخیر روس‌ها اما تا حد زیادی متفاوت از عملیات‌های گذشته بود. به باور مقام‌های لهستانی و کارشناسان دفاعی، عملیات اخیر روسیه در خاک لهستان نه یک اتفاق تصادفی و ورود ناخواسته به خاک این کشور، بلکه اقدامی عمدی و تحریک‌آمیز به نظر می‌آمد.
رادوسلاو سیکورسکی، معاون نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه لهستان روز چهارشنبه در یک سخنرانی در این باره اظهار کرد: «اگر بحث یک یا دو پهپاد باشد، ممکن است که پای خطای فنی و محاسباتی در میان باشد اما وقتی از ۱۹ پهپاد صحبت می‌کنیم، قابل تصور نیست که این امر تصادفی باشد.» ارزیابی سایر اعضای ناتو نیز مشابه ارزیابی لهستانی‌هاست.
بوریس پیستوریوس، وزیر دفاع آلمان در گزارشی به اعضای پارلمان این کشور گفت که پهپادهای روسی عامدانه و آشکارا در مسیر ورود به لهستان بودند و برای رسیدن به اوکراین نیازی نداشتند که از این مسیر عبور کنند. یک سخنگوی دولت آلمان نیز با «جدی» خواندن نقض حریم هوایی لهستان توسط پهپادهای روسی اظهار کرد که این امر نشان می‌دهد روسیه در حال «آزمودن اراده اروپا» است.
مارک روته، دبیرکل ناتو گفته است که تحقیقات کامل درباره این موضوع در جریان است اما «چه عامدانه و چه سهوی، اقدام روسیه قطعاً بدون ملاحظه و خطرناک بود.»
در فاصله کوتاهی بعد از ورود پهپادهای روسی به خاک لهستان، به درخواست ورشو ماده ۴ ناتو فعال شد. ماده ۴ ناتو یک سازوکار مشورتی است که به هر یک از کشورهای عضو اجازه می‌دهد زمانی که احساس می‌کنند تمامیت ارضی، استقلال سیاسی یا امنیت‌شان مورد تهدید قرار گرفته است، خواستار برگزاری جلسه مشورتی با سایر اعضا شوند.
این ماده ابزاری دیپلماتیک برای مدیریت بحران و کاهش تنش‌ها پیش از وقوع درگیری‌های جدی‌تر است. برخلاف ماده ۵ که به دفاع جمعی می‌پردازد و حمله به یک عضو را حمله به همه اعضا تلقی می‌کند، ماده ۴ به‌طور خودکار منجر به اقدام نظامی نمی‌شود. هدف اصلی آن، فراهم کردن بستری برای گفت‌وگو، تبادل اطلاعات و هماهنگی‌های احتمالی میان متحدان است. دولت لهستان معتقد نیست که این اقدام روسیه باعث شده لهستان هم وارد جنگ شده باشد اما دونالد توسک، نخست‌وزیر این کشور می‌گوید «ما از زمان پایان جنگ جهانی دوم هیچ‌گاه تا این حد به جنگ نزدیک نشده بودیم.»
موضع روسیه چیست؟
ورود پهپادهای روسی به حریم هوایی لهستان در شرایطی اتفاق افتاد که مسکو حمله هوایی گسترده‌ای را علیه اوکراین پیش می‌برد. ساموئل بندت، تحلیلگر نظامی موسسه CNA در این باره به وکس گفته است: «روسیه در آن شب از پرتابه‌های زیادی شامل ۴۱۵ پهپاد علیه اوکراین استفاده کرد. این امکان وجود دارد که سیستم‌های جنگ الکترونیکی اوکراین در کنار خطاهای فرماندهی و کنترل روسیه خطاهایی را در مسیر حرکت پهپادها باعث شود و به ورود آنها به خاک کشورهای همسایه بینجامد. اما تعداد پهپادهایی که روز چهارشنبه وارد لهستان شدند غیرمعمول است.»
وزارت امور خارجه روسیه در بیانیه‌ای که روز چهارشنبه ۱۰ سپتامبر منتشر شد، ادعاهای مطرح‌شده درباره نقض حریم هوایی لهستان توسط پهپادهای روسی را بی‌اساس خوانده و اعلام کرده که دولت لهستان در پی «تشدید بحران اوکراین» است: «وزارت دفاع روسیه به صراحت تأکید کرده است که این حمله هیچ هدفی را در خاک جمهوری لهستان شامل نمی‌شده است و برد پهپادهایی که به تأسیسات صنعت دفاعی اوکراین حمله کردند و به گفته ورشو، وارد حریم هوایی لهستان شده‌اند، کمتر از ۷۰۰ کیلومتر است. این حقایق، افسانه‌هایی را که لهستان بار دیگر برای تشدید بحران اوکراین منتشر می‌کند، باطل می‌سازد.»
در این بیانیه روسیه آمادگی خود را برای گفت‌وگو با لهستان برای جلوگیری از تشدید تنش‌ها اعلام کرده است: «علی‌رغم تناقض آشکار در اتهامات ورشو، و در راستای تلاش برای شفاف‌سازی کامل این حادثه برای تمام طرف‌های علاقه‌مند به جلوگیری از تشدید بیشتر اوضاع، وزارت دفاع فدراسیون روسیه آمادگی خود را برای برگزاری رایزنی در این خصوص با وزارت دفاع جمهوری لهستان اعلام کرده است. وزارت امور خارجه روسیه نیز آماده مشارکت در این تلاش‌ها است.»
کدام پهپادها وارد خاک لهستان شدند؟
بر اساس گزارش‌های اولیه، پرنده‌هایی که روز دوشنبه وارد حریم هوایی لهستان شدند از نوع گران ۲ (نسخه روسی و ارتقایافته شاهد ۱۳۶) و گربرا (نسخه دیگری مبتنی بر طراحی شاهد) بودند. سازمان اطلاعات نظامی اوکراین (HUR) می‌گوید گران ۲ بردی معادل ۲۵۰۰ کیلومتر دارد اما روسیه تغییرات زیادی در نسخه‌های مختلف این پهپاد اعمال کرده و به همین دلیل در نسخه‌هایی که سرجنگی سنگین‌تری دارند، برد مفید پهپادها حدود ۴۰۴ مایل (۶۵۰ کیلومتر) است.
گربرا (Gerbera) یک پهپاد ارزان‌قیمت و دوربرد است که به گفته نهادهای اطلاعاتی اوکراین، از موادی مانند تخته سه‌لا و فوم ساخته شده و در تأسیسات «یلابوگا» در روسیه مونتاژ می‌شود. این پهپاد دارای طول بال 2/5متر، حداکثر وزن ۱۸ کیلوگرم، حداکثر سرعت ۱۶۰ کیلومتر بر ساعت، حداکثر برد ۶۰۰ کیلومتر و یک موتور کوچک در قسمت عقب است که یک ملخ چوبی را به چرخش در می‌آورد.
تحلیلگران اوکراینی و غربی می‌گویند روسیه از پهپاد گربرا به عنوان روشی ارزان برای اشباع کردن پدافند هوایی اوکراین استفاده می‌کند. این پهپاد می‌تواند به‌عنوان یک طعمه برای منحرف کردن توجه پدافند هوایی از پهپادهای بسیار گران‌تر «گران ۲» که حامل کلاهک‌های جنگی قدرتمند هستند، استفاده شود. فابیان هینز، پژوهشگر موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک، گفت: «پهپادهای گربرا معمولاً به عنوان بخشی از ترکیبی از سامانه‌ها به کار گرفته می‌شوند. بنابراین، این امکان وجود دارد که در این تهاجم، سامانه‌های دیگر پهپادی (وسایل نقلیه هوایی بدون سرنشین) نیز حضور داشته‌اند که ما هنوز لاشه آنها را ندیده‌ایم.»
دولت اوکراین مدعی است که پهپاد گربرا در روسیه با استفاده از کیت‌های تأمین‌شده توسط شرکت چینی «اسکای‌واکر تکنولوژی» (Skywalker Technology) مونتاژ می‌شود. برد این پهپادها، حتی با در نظر گرفتن بیانیه وزارت دفاع روسیه درباره برد زیر ۷۰۰ کیلومتری آنها به عنوان یک حقیقت، به اندازه‌ای است که امکان دسترسی آنها به مناطق مرزی لهستان وجود دارد. شهر بریانسک واقع در غرب روسیه یکی از مراکزی است که اوکراینی‌ها مدعی هستند روسیه از آن به عنوان پایگاهی برای شلیک پهپادهایش استفاده می‌کند و این شهر فاصله‌ای کمتر از ۶۵۰ کیلومتری تا مرز لهستان دارد، در نتیجه نمی‌توان استدلال روس‌ها برای رد ادعای لهستان را پذیرفت.
هدف روسیه چه بود؟
به جز برخی تحلیلگران روس که همسو با وزارت دفاع این کشور، ورود پهپادهای روسی به حریم لهستان را انکار می‌کنند، بیشتر تحلیلگران «تست پدافند هوایی ناتو» و «آزمودن اراده ناتو» را انگیزه‌های اصلی مسکو برای این اقدام می‌دانند.
یک دیپلمات ارشد لهستانی که مایل به افشای نامش نبود در این باره به «هم‌میهن» می‌گوید: «تاکنون اتفاق خیلی چشمگیر یا تراژیکی رخ نداده است. روس‌ها در حال آزمودن قدرت دفاعی و مقاومت روانی ما و همچنین انسجام ناتو هستند. آنها تلاش می‌کنند ما را مرعوب کرده و با ایجاد وحشت اختلافات را در جامعه ما تشدید کنند. فکر نمی‌کنم قصد جدی برای حمله به ما داشته باشند، اما مسئله این است که آنها در حال بازی با یک نارنجک هستند و ممکن است در دستان خودشان منفجر شود.»
به گفته او، روسیه احتمالاً در آینده نیز به اقدامات تحریک‌آمیز مشابه ادامه دهد و تلاش کند که لهستان را همواره در آستانه یک تهاجم آشکار نگه دارد اما در این‌گونه موارد باید توجه داشت که اوضاع به راحتی می‌تواند از کنترل خارج شود و این یک خطر واقعی است. او معتقد است واکنش ناتو به اقدام روسیه صحیح بود: «واکنش ناتو صحیح بود؛ نشان داد که ما از پاسخ به اقدامات تحریک‌آمیز آنها نمی‌ترسیم. همچنین، این واکنش یکپارچه و فوری بود؛ هیچ فرآیند تصمیم‌گیری طولانی‌ای در کار نبود، رویه‌ها به سرعت فعال شدند.»
این دیپلمات باور دارد هدف واکنش ناتو دلسرد کردن روسیه بود و «ناتو می‌خواست که مسکو دریابد چنین بازی‌هایی بی‌فایده است و نتیجه‌ای را که انتظار دارند (وحشت، اختلاف) به بار نمی‌آورد»، بلکه نتیجه عکس می‌دهد. کارشناسان دفاعی معتقدند که هرچند واکنش ناتو به این حمله خوب بود اما راه زیادی تا رسیدن به سطح آمادگی مطلوب در برابر تهدیدهای این‌چنینی وجود دارد.
بن هاجز، فرمانده سابق نیروهای آمریکا در اروپا در این باره به فایننشال‌تایمز گفت: «اروپا به یک سامانه پدافند هوایی یکپارچه و چندلایه نیاز دارد که بتواند مقیاس یک حمله ورودی را ارزیابی کرده و منابع مناسب را به آن اختصاص دهد؛ برخلاف واکنش صبح چهارشنبه که در آن جت‌های جنگنده گران‌قیمتی مانند اف-۳۵های هلندی برای سرنگون کردن پهپادهای ارزان‌قیمت به پرواز درآمدند.» هاجز گفت: «با توجه به تعداد پهپادها، واضح است که این یک حادثه اتفاقی نبود. این یک تمرین بود. برای آزمودن و پی بردن به اینکه سامانه‌های هشدار اولیه ما چقدر خوب هستند و زمان واکنش ما چقدر است.»
گوییدو کروستو، وزیر دفاع ایتالیا نیز که کشورش در عملیات مقابله با این پهپادها مشارکت داشت هدف روسیه را «تحریک و تست» توصیف کرد. یکی دیگر از اهداف روسیه را می‌توان انتقال این پیام به اروپایی‌ها دانست که اصرار آنها بر تداوم جنگ اوکراین و تلاش آنها برای جلوگیری از تحقق صلح با میانجی‌گری آمریکا می‌تواند جنگ را به خانه آنها بیاورد. هم روسیه و هم ایالات متحده معتقدند که از عوامل اصلی سر باز زدن اوکراین از پذیرش خواسته‌های حداکثری روسیه برای پایان جنگ، حمایت‌های اروپایی از این کشور است.
دو هفته قبل، تعدادی از مقام‌های ارشد کاخ سفید به اکسیوس گفتند که باور دارند رهبران اروپایی در انظار عمومی از تلاش‌های ترامپ برای پایان دادن به جنگ در اوکراین حمایت می‌کنند اما به طور مخفیانه می‌کوشند تا مانع از به نتیجه رسیدن این تلاش‌ها شوند. اکسیوس نوشت که مقام‌های آمریکایی معتقدند این رهبران اروپایی هستند که اوکراین را از پذیرش خواسته‌های سرزمینی روسیه که از جمله شروط مسکو برای پایان دادن به جنگ به شمار می‌روند، باز می‌دارند. روایت کاخ سفید این است که اروپایی‌ها که پس از روی کار آمدن دولت ترامپ و متفاوت شدن حمایت‌های آمریکا از کی‌یف به اصلی‌ترین حامیان اوکراین تبدیل شده‌اند، مقام‌های اوکراینی را تحت فشار گذاشته‌اند تا برای دستیابی به «توافق بهتر» مقاومت کنند.
روسیه از زمان آغاز جنگ اوکراین، متهم به سازماندهی یک کارزار جنگ «منطقه خاکستری» یا «هیبریدی» در اروپا بوده است. این کارزار شامل اقدامات خرابکارانه و آتش‌سوزی، انتشار اطلاعات نادرست (disinformation)، فشار اقتصادی و حملات سایبری می‌شود. اگر این تهاجم پهپادی، همان‌طور که مقامات لهستانی می‌گویند، عمدی بوده باشد، این اقدام چشمگیرترین نمونه این کارزار تا به امروز خواهد بود.
برخی تحلیلگران نظر متفاوتی را دارند و معتقدند روسیه در ایجاد هراس موفق بود. مارک ماگیروفسکی، تحلیلگر اندیشکده شورای آتلانتیک در این باره نوشته است: «جنگ روانی و القای هراس به جوامع غربی، از نقاط قوت انکارناپذیر روس‌هاست و از این منظر، حمله با نوزده پهپاد به شرق لهستان، یک موفقیت تمام‌عیار محسوب می‌شود. این حمله اگرچه تلفات جانی در پی نداشت و خسارات فیزیکی و اختلال در ترافیک هوایی نیز محدود بود، اما پیامد روانی آن عمیق و گسترده بود. جنگ دیگر پدیده‌ای در همسایگی ما نیست، بلکه اکنون به آستانه‌ی خانه‌هایمان رسیده است.
این هراس، هرچند ملموس و قابل درک، با رویکردی آرام و مبتنی بر شایستگی قابل مدیریت است. نیروهای ناتو مستقر در لهستان کارآمدی و حرفه‌ای‌گری خود را به اثبات رسانده‌اند. سیاستمداران لهستانی نیز که عموماً درگیر مجادلات داخلی هستند، این بار اقدامات و مواضع عمومی خود را با هماهنگی کم‌نظیری مدیریت کردند. با این همه، این اقدامات کافی نیست. مسئله صرفاً به تقویت ظرفیت‌های نظامی جناح شرقی ناتو، ارتقای سطح آمادگی رزمی یگان‌ها یا به پرواز درآوردن جنگنده‌های متحدین محدود نمی‌شود؛ بخشی از این پاسخ، به بازنگری در ادبیات بازدارندگی ما بازمی‌گردد.
روس‌ها باید به این درک برسند که ما از آنها هراسی نداریم و در صورت وقوع یک درگیری گسترده در این بخش از اروپا، واکنش ما صرفاً به رهگیری و انهدام پهپادهایشان محدود نخواهد شد؛ بلکه پایگاه‌های پرتاب آنها را نابود، کارخانه‌های سازنده‌شان را هدف قرار خواهیم داد و اپراتورهایشان را از میان برخواهیم داشت. این پیامی است که باید صریح و فوری به مسکو مخابره شود.»
این تحولات در حالی رخ می‌دهد که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا روز سه‌شنبه اعلام کرد که قرار است در هفته جاری یا اوایل هفته آینده با ولادیمیر پوتین تماس تلفنی داشته باشد. به نوشته یورونیوز، ترامپ روز دوشنبه، پس از حملات هوایی سنگین روسیه به اوکراین اعلام کرده بود که برای وضع تحریم‌های جدید بر مسکو آماده است. جو ویلسون، عضو جمهوری‌خواه مجلس نمایندگان ورود پهپادهای روسیه به آسمان لهستان را مصداق اعلان جنگ به ناتو دانست و خواستار اعمال تحریم‌های سنگین آمریکا بر روسیه شد. ویلسون در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «روسیه کمتر از یک هفته پس از آنکه رئیس‌جمهور ترامپ در کاخ سفید میزبان کارول ناوروتسکی، رئیس‌جمهوری لهستان بود، با پهپادهای شاهد ایرانی به لهستان، متحد ناتو حمله کرده است. این اقدامی خصمانه و معادل اعلان جنگ است.»
او افزود: «من از رئیس‌جمهور ترامپ می‌خواهم، در پاسخ به این اقدامات، با اعمال تحریم‌های اجباری، ماشین جنگی روسیه را به ورشکستگی بکشاند و اوکراین را به سلاح‌هایی مجهز کند که توانایی حمله به اهداف در خاک روسیه را داشته باشند. ولادیمیر پوتین دیگر به باخت در اوکراین و بمباران مادران و کودکان بسنده نمی‌کند، او اکنون مستقیماً عزم ما را در قلمرو ناتو به چالش می‌کشد.»
نه، خبری از جنگ جهانی سوم نیست!
رویداد اخیر، ماهیت دوگانه‌ی پهپادها را در میدان نبرد مدرن آشکار می‌سازد؛ ابزارهایی که می‌توانند هم‌زمان در خدمت ثبات و بی‌ثباتی قرار گیرند. با این حال، حتی اگر این اقدام عامدانه بوده باشد، تندروترین سران ناتو نیز به بهانه‌ی آن، ماشه‌ی جنگی فراگیر را نخواهند کشید؛ به‌ویژه آنکه این حادثه تلفات انسانی در پی نداشته است. بنابراین، درحالی‌که جنگ اوکراین مسیر خود را ادامه می‌دهد، این واقعه یک نقطه عطف راهبردی محسوب نمی‌شود.
اما معضل اصلی در جای دیگری نهفته است؛ روسیه به این محاسبات آگاه است و با علم به این موضوع، در استفاده از سامانه‌های بدون سرنشین، مرزهای ریسک را بسیار فراتر از محدودیت‌های هواپیماهای سرنشین‌دار جابه‌جا می‌کند. همین امر، احتمال تسری بحران به یک رویارویی مستقیم و انسانی میان روسیه و ناتو را به شکل نگران‌کننده‌ای افزایش می‌دهد. پیش از این نیز نمونه‌های دیگری از این اقدامات تحریک‌آمیز دیده شده بود.
هفته گذشته، هواپیمای حامل اورزولا فن در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، هنگام پرواز در حریم هوایی بلغارستان توانایی استفاده از سامانه ناوبری GPS را از دست داد. این هواپیما روز یکشنبه به‌سلامت فرود آمد، اما مقام‌های بلغارستان اعلام کردند مشکوک‌اند که روسیه پشت این اختلال بوده است.
مارک روته، دبیرکل ناتو، در یک کنفرانس خبری مشترک با نخست‌وزیر و وزیر دفاع لوکزامبورگ گفت: «کل قاره زیر تهدید مستقیم روس‌ها قرار دارد. ما همه در جناح شرقی هستیم، چه در لندن زندگی کنید و چه در تالین.» او افزود: «این موضوع بسیار جدی گرفته شده است. من اطمینان می‌دهم که ما شبانه‌روز در حال کار هستیم تا با آن مقابله کنیم، جلویش را بگیریم و مطمئن شویم دوباره تکرار نمی‌شود.» برخلاف وعده روته، در فاصله کوتاهی تهدید به نحو دیگری تکرار شد.
