ورود نظامیان ممنوع
بررسی هشدار اخیر صادق محصولی درباره مداخله انتخاباتی نظامیان و بازخوانی تاریخی آن
بررسی هشدار اخیر صادق محصولی درباره مداخله انتخاباتی نظامیان و بازخوانی تاریخی آن
دخالت نیروهای مسلح در سیاست و جریان انتخابات، موضوعی است که از ابتدای انقلاب بارها درباره آن اظهارنظر شده است. مقامات ارشد کشور در اظهارات خود به صراحت درباره آن موضع گرفته‌اند و سپاه و ارتش را از ورود به سیاست، احزاب و انتخابات منع کرده‌اند و قانون هم به‌طور دقیق اشاره کرده که دخالت نیروهای مسلح در جریان انتخابات ممنوع است. به‌رغم اینکه طی 44 سال اخیر بارها درباره عدم ورود نظامیان به سیاست و انتخابات حرف زده شده، اما باز هم به نظر می‌رسد این نگرانی‌ها وجود دارد و به این موضوع اشاره شده است، (هرچند ذکر این نکته ضروری است که حمایت و دخالت آشکار و رسمی در جریان انتخابات از سوی دستگاه‌های امنیتی و نظامی به ثبت نرسیده است.) پیش از این در کنار سخنان رهبران انقلاب اخطارها در این ارتباط بیشتر از سوی اصلاح‌‌طلبان انجام می‌شد اما این‌بار هشدار درباره دخالت‌ها از سوی فردی بیان شده که دوران فعالیت انتخاباتی خودش به‌عنوان وزیر کشور ابهامات حل نشده و شائبه‌های بدون پاسخ بسیاری دارد.
صادق محصولی که از سال 87 تا 88 وزیر کشور دولت نهم بود و آن انتخابات پرحاشیه و پرابهام را در خرداد 88 برگزار کرد و نقدهای بسیاری به اتفاقات آن روزها و عملکردها به‌ویژه درباره فعالیت بخشی از نیروهای نظامی و امنیتی آن دوران صورت گرفت؛ 20 مرداد سال جاری به‌عنوان تحلیل‌گر سیاسی و دبیرکل جبهه پایداری در شبکه خبر حاضر شد و دخالت نیروهای مسلح در انتخابات را حرام برشمرد و این دخالت‌ها را به ضرر اسلام و نظام دانست.
این اظهارنظر از سوی صادق محصولی در حالی صورت گرفته است که هنوز سوالات بسیاری درباره اشتباهات صورت‌گرفته در آن دوره به‌ویژه درباره نوع کنش و رفتار نیروهای نظامی و امنیتی در اذهان مردم و افکار عمومی درباره ممانعت از ورود این نیروها بدون پاسخ قانع‌کننده باقی مانده است. او در واکنش به سوال مجری درباره منع ورود نظامیان به انتخابات گفت: «این را مقام معظم رهبری فرموده است، آنهایی که در نظام جمهوری اسلامی کار می‌کنند موظف به تبعیت از رهبری هستند که به صورت قانون هم درآمده است. خیلی صریح عرض می‌کنم که به بهانه مختلف تحت عنوان مصلحت‌اندیشی نمی‌توان در این مسئله زیرآبی رفت. بحث دیگر، بحث عقلانی قضیه است و اگر غیر از این باشد که سنگ روی سنگ بند نخواهد شد. آنهایی که از طرف نظام در مصدر قدرت هستند، قطعاً نباید دخالت نکنند و اگر دخالت کنند، حرام است حتی اگر به ظاهر خودشان را فریب دهند که به نفع نظام و اسلام کار می‌کنیم، قطعاً به ضرر اسلام و خلاف شرع است.» البته محصولی اشاره‌ای به انتخابات 88 نداشته است و به این موضوع اشاره نکرده که اظهارنظر سردار محمدعلی جعفری، فرمانده کل سپاه پس از انتخابات ریاست‌جمهوری دوره دهم به چه معنا است و چرا زمانی که وزیر بوده و انتخاباتی پرحاشیه را مدیریت کرده، درباره دخالت نظامیان در انتخابات اظهارنظر نکرده یا حداقل هشدار نداده است. جعفری طی سخنرانی که بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری دهم در برخی سایت‌ها منتشر شد، اینگونه اظهارنظر کرده بود: «حساسیت انتخابات ریاست‌جمهوری دهم بر همه شما روشن است، علت هم مشخص است. نگرانی و دغدغه‌ای که وجود داشت و خط قرمزی که برای نیروهای انقلاب وجود داشت این بود که مجدداً نیروهای مخالف انقلاب و ارزش‌های انقلاب که در دوران دوم خرداد فرصتی پیدا کرده بودند و در حاکمیت نفوذ کرده بودند، مجدداً روی کار بیایند.»
البته نگرانی از دخالت نظامیان در انتخابات از سوی برندگان انتخابات 88 تنها مربوط به صادق محصولی نیست و پیش از این از سوی محمود احمدی‌نژاد هم وجود داشته است. او هم بدون اینکه اشاره‌ای به انتخابات 88 داشته باشد، در آخرین سال ریاستش بر دولت دهم به صراحت درباره این موضوع ابراز نگرانی کرده بود. احمدی‌نژاد 9 اسفند 91 در حاشیه جلسه هیئت‌دولت درباره انتخابات نظام پزشکی اینگونه اظهارنظر کرده بود: «نظام پزشکی یک نهاد صنفی است و متعلق به جامعه پزشکی و درمانی است و نباید نهادهایی که مسئول نیستند، به خصوص نهادهای امنیتی، اطلاعاتی سپاه و غیراطلاعاتی سپاه در آن دخالت کنند. این یک تشکلی است مربوط به جامعه پزشکی و باید نمایندگان واقعی خودشان در آن قرار بگیرند.» احمدی‌نژاد البته چند سال بعد موضع خود را گسترده‌تر از انتخابات نظام پزشکی کرد و بحثی کلان را به میان آورد. او اسفند 96 نامه‌ای خطاب به مقام رهبری نوشت و در یکی از بندهای آن به‌عنوان پیشنهاد آورد: «برگزاری فوری و آزاد انتخابات ریاست‌جمهوری و مجلس شورای اسلامی، البته بدون مهندسی شورای نگهبان و دخالت نهادهای نظامی و امنیتی و آزاد گذاردن مردم برای انتخاب، یک ضرورت فوری است.»
البته حاشیه و گمانه‌زنی درباره دخالت نظامیان در جریان انتخابات تنها مربوط به سال 88 نبوده و پیش از این هم سابقه داشته است و موضوعی بود که در سال‌های 76 و 84 حاشیه‌هایی به همراه داشت.
مجلس پنجم و دوم خرداد
درباره دوم‌خرداد76 همان مقطع مشخص بوده که تمایل بخش گسترده‌ای از حاکمیت به سمت و سوی ریاست‌جمهوری علی‌اکبر ناطق نوری است و همچنین مباحثی مبنی بر دخالت نظامیان در انتخابات 76 و حتی انتخابات مجلس پنجم در اسفند 74 وجود داشته است. این نکته را به‌خوبی می‌توان در خاطرات اکبر هاشمی‌رفسنجانی (رئیس‌جمهور وقت) به‌دست آورد. برای مثال در خاطره 8 اردیبهشت 75 نوشته شده است: «سردار منصور احمدلو [جانشین سابق فرمانده سپاه یکم نیروی زمینی سپاه] از فرماندهان سپاه آمد. گزارشی از دخالت فرماندهان سپاه در انتخابات داد و اجازه می‌خواست که به‌خاطر این تخلف از فرمان امام، از سپاه استعفا بدهد؛ نصیحتش کردم که بماند.» در بخش دیگر خاطره این روز آمده: «آقای احمد شفیعی از وزارت اطلاعات آمد. گزارش وضع انتخابات و دخالت‌های غیرقانونی سپاه و بسیج را داد و نحوه کار وزارت را در شناسایی نامزدها توضیح داد.» در خاطره 29 اردیبهشت همان سال هم آمده است: «آقای غلامحسین کرباسچی شهردار تهران آمد. [...] از نامه اعتراضی چهارصفحه‌ای خبرداد که فرماندهان سپاه به آقای محسن رضایی فرمانده کل سپاه در اعتراض به دخالت سپاه در انتخابات نوشته‌اند که باعث بدبینی بخش قابل‌توجهی از مردم نسبت به سپاه شده‌است.»
با گذر زمان و در ماه‌های بعد با نزدیک شدن به زمان برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری سال 76 هم نشانه‌هایی از این موضوع در خاطرات هاشمی‌رفسنجانی دیده می‌شود. برای نمونه می‌توان به خاطره روز 5 بهمن 75 اشاره کرد که هاشمی نوشته است: «آقای مهدی کروبی دبیر مجمع روحانیون مبارز تلفنی گفت: تصمیم گرفته‌اند که آقای سیدمحمد خاتمی، خود را نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری کند و از من خواست که کمک کنم تا آن شیوه‌های فشار و بهتان و استفاده از سپاه و صداوسیما که در انتخابات مجلس پنجم پیش آمد، تکرار نشود.» در آستانه انتخابات هم در خاطره روز 17 اردیبهشت 76 آورده شده است: «عصر سردار قاسم سلیمانی از کرمان آمد و دخالت سپاه در انتخابات و [از] خطر دودستگی اظهار نگرانی کرد و از دلسرد شدن آقای [محسن رضایی فرمانده کل سپاه] گفت و برای علاج کمک خواست.»
ظهور احمدی‌نژاد
انتخابات پرحاشیه دیگری که قبل از 88 انجام شد و پیرامون دخالت نظامیان در جریان انتخابات مباحثی مطرح شد، مربوط به دوره نهم ریاست‌جمهوری در سال 84 بود؛ جایی که ماجرای خواب مهدی کروبی و عقب افتادن او از احمدی‌نژاد یکی از سوژه‌هایی است که هنوز هم از آن یاد می‌شود. در این سال هرچند انتخابات توسط وزارت کشور دولت سیدمحمد خاتمی برگزار شد، اما مباحثی از سوی برخی نامزدها پیرامون دخالت برخی نظامیان در انتخابات به نفع محمود احمدی‌نژاد مطرح بود. اکبر هاشمی‌رفسنجانی که با احمدی‌نژاد به دور دوم انتخابات رفته بود، در لفافه این موضوع را پس از شکست از احمدی‌نژاد بیان کرد و در نامه‌ای که 4 تیر 84 منتشر شد، نوشته بود: «بنا ندارم که در مورد انتخابات، شکایت به داورانی که نشان دادند نمی‌خواهند یا نمی‌توانند کاری بکنند ببرم و شکایت خود را فقط همانند مورد قبل در دادگاه عدل الهی مطرح می‌کنم... آنها که برای تضعیف رقیب از راه تضعیف انقلاب وارد شدند چون می‌دانستند او در هر حالت از انقلاب اسلامی دفاع می‌کند و ابایی از به‌عهده گرفتن مسولیت‌ها ندارد و آنها که به‌گونه‌ای بی‌سابقه با هزینه‌های ده‌ها میلیاردی از بیت‌المال، اینجانب و بستگانم را ظالمانه تخریب کردند و آنها که با استفاده زیاد از امکانات نظام به صورت سازماندهی‌شده و نامشروع در انتخابات دخالت کردند. تردیدی ندارم که جزای چنین ظلمی به کشور و مردم و من، جز خسران دنیا و آخرت نخواهد بود.»
اما مهدی کروبی دیگر نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری دوره نهم، به صورت آشکار این موضوع را اعلام کرد و در نامه‌ای که در همان مقطع خطاب به مقام رهبری نوشت، آورده بود: «موضوع دخالت احتمالی بخش‌هایی از سپاه و بسیج را اینجانب قبلاً به‌صورت حضوری به عرض جنابعالی رسانده بودم و آنگونه که شنیده‌ام وزرای کشور، اطلاعات و دادگستری نیز طی نامه‌ای آن را به جنابعالی منعکس و خواستار اتخاذ تدابیر لازم برای جلوگیری از وقوع آن شده بودند.»
البته مصطفی تاج‌زاده هم در مصاحبه‌ای که با مجله چشم‌انداز ایران انجام داده بود، به این دخالت‌ها اشاره کرده بود. او در رابطه با این موضوع گفته است: «پس از آن انتخابات آقای خاتمی گزارشی در ۵۰ صفحه تنظیم کرد که طی آن از برخی فرماندهان سپاه به‌دلیل دخالت در انتخابات شکایت نمود. گزارشی یک‌صفحه‌ای به مطبوعات هم فرستاد. مقام رهبری هم گفته بودند پیگیری شود، اما متأسفانه نشد.»
قانون چه می‌گوید؟
در کنار اشاره‌هایی که به برخی ابهامات درباره دخالت‌های نظامیان در برخی انتخابات‌های قبلی شد، باید گفت که قانون‌گذار از همان سال‌های ابتدایی انقلاب با تصویب قانون‌هایی به صراحت اعلام کرده است نظامیان اجازه فعالیت سیاسی و انتخاباتی ندارند. اولین قانونی که در این‌باره به تصویب رسیده است، مصوبه 5 تیر 64 در مجلس دوم درباره «انتخابات ریاست‌جمهوری اسلامی ایران» است که در ماده 24 آن آمده است: «مأموران انتظامی در حدود قانون موظف به ایجاد نظم و جلوگیری از هرگونه بی‌نظمی در جریان انتخابات و حفاظت صندوق‌ها می‌باشند. نیروهای نظامی و انتظامی حق دخالت در امور اجرایی و نظارت در انتخابات را ندارند.»
15 سال بعد، در مجلس ششم این روند ادامه پیدا کرد و این دوره از مجلس دو بار درباره موضوع انتخابات و نظامیان مصوبه داشت. ابتدا 30 مرداد 79 قانون حضور نمایندگان نامزدهای ریاست‌جمهوری در شعب اخذ رای به تصویب رسید که در تبصره 4 آن آمده است: «پرسنل نیروهای نظامی، انتظامی و اطلاعاتی نمی‌توانند از طرف هیچ نامزدی، نمایندگی یا نظارت داشته باشند.» سپس 9 دی 92 در ماده 40 قانون مجازات جرائم نیروهای مسلح آورده شد: «عضویت کارکنان نیروهای مسلح در سازمان‌ها، احزاب و جمعیت‌های سیاسی و مداخله یا شرکت و یا فعالیت آنان در دسته‌بندی‌ها و مناقشه‌های سیاسی و تبلیغات انتخاباتی ممنوع است و مرتکبان به شش ماه تا سه سال حبس محکوم می‌گردند و در هر حال ادامه خدمت یا رهایی اینگونه افراد از خدمت به عهده هیئت‌های رسیدگی به‌تخلفات نیروهای مسلح می‌باشد.»
حرکت بعد در این زمینه، در سال 92 و در دوره مجلس نهم ترتیب داده شد. در مصوبه 9 اسفند درباره قانون انتخابات مجلس و در ماده 17 آن آورده شده است: «مأموران انتظامی در حدود قانون موظف به ایجاد نظم و جلوگیری از هرگونه بی‌نظمی در جریان انتخابات و حفاظت صندوق‌ها می‌باشند. نیروهای نظامی و انتظامی حق دخالت در امور اجرایی و نظارت در انتخابات را ندارند.»
امام و رهبری
علاوه بر آنچه در قوانین درباره ممنوعیت دخالت نظامیان در سیاست و انتخابات آمده است، نظرات بنیانگذار انقلاب و همچنین پس از آن مقام رهبری هم در همین سمت‌وسو قرار دارد و آنها (به خصوص امام خمینی) به کرات درباره آن اظهارنظر کرده‌اند.
امام خمینی؛ مخالف صددرصدی
بنیانگذار انقلاب از همان سال‌های ابتدایی در سخنرانی‌های خود مخالفت با دخالت ارتش و سپاه در سیاست را بیان کردند. برای مثال 24 اسفند 60 در سخنرانی در جمع کارکنان وزارت امور خارجه و پرسنل هوانیروز گفتند: «من عرض می‌کنم به همه این قوا و به فرماندهان این قوا که این افراد در هیچ‌یک از احزاب سیاسی، در هیچ‌یک از گروه‌ها وارد نشوند. اگر ارتش یا سپاه پاسدار یا سایر قوای مسلحه در حزب وارد بشود، آن روز باید فاتحه آن ارتش را خواند... اصل وارد شدن در حزب برای ارتش، برای سپاه پاسداران برای قوای نظامی و انتظامی وارد شدنش جایز نیست، به فساد می‌کشد اینها را و من عرض می‌کنم که کسانی که در رأس ارتش هستند و کسانی که در رأس سپاه پاسداران هستند، موظف هستند که ارتش را و سپاه را و سایر قوای مسلح را از احزاب کنار بزنند.»
ایشان همچنین در پیامی که 29 فروردین 61 به مناسبت روز ارتش صادر کردند، خطاب به نیروهای نظامی گفتند: «از امور مهمی که باید تمام نیروهای مسلح از آن پیروی کنند و اغماض از آن بههیچوجه نمی‌توان کرد و باز هم تذکر داده‌ام، آن است که هیچ‌یک از افراد نیروهای مسلح، چه رده‌های بالا یا پایین در حزب و گروهی با هر اسم و عنوان نباید وارد شوند، هرچند آن حزب و گروه صددرصد اسلامی و به جمهوری اسلامی وفادار باشند.» 19 مرداد یک سال بعد، امام خمینی سخنرانی‌ای در جمع وزیر و معاونان وزارت سپاه انجام می‌دهد و می‌گوید: «شما باید سعی کنید جهات سیاسی در سپاه وارد نشود، که اگر افکار سیاسی وارد سپاه شود، جهات نظامی آن از بین می‌رود. همیشه به سپاه سفارش کنید که آنان خودشان را یک جنگنده خدمتگزار مردم بدانند، نه یک جنگنده غیرخدمتگزار.»
یک سال بعد طی سخنرانی که در جمع مقامات کشوری و لشکری در تاریخ 18 مرداد 63 انجام شد، ایشان گفتند: «برای سپاهی‌ها جایز نیست که وارد بشوند به دسته‌بندی و آن طرفدار آن یکی، آن یکی طرفدار آن یکی، به شما چه ربط دارد که در مجلس چه می‌گذرد؟ در امر انتخابات باز هم به من اطلاع دادند که بین سپاهی‌ها باز صحبت هست، خوب انتخابات در محل خودش دارد می‌شود، جریانی دارد، به سپاه چه کار دارد که آنها هم اختلاف پیدا بکنند، برای سپاه جایز نیست این، برای ارتش جایز نیست این. سپاهی را از آن تعهدی که دارد، از آن مطلبی که به عهده اوست باز می‌دارد و همین‌طور ارتش را.»
این موضوع به حدی برای امام خمینی مدنظر بود که در وصیت‌نامه خود هم به آن اشاره کردند و در بندی از آن آورده‌اند: «وصیت اکید من به قوای مسلح آن است که همان‌طور که از مقررات نظام، عدم دخول نظامی در احزاب و گروه‌ها و جبهه‌ها است به آن عمل نمایند؛ و قوای مسلح مطلقاً، چه نظامی و انتظامی و پاسدار و بسیج و غیر اینها، در هیچ حزب و گروهی وارد نشده و خود را از بازی‌های سیاسی دور نگه دارند. در این صورت می‌توانند قدرت نظامی خود را حفظ و از اختلافات درون‌گروهی مصون باشند و بر فرماندهان لازم است که افراد تحت فرمان خود را از ورود در احزاب منع نمایند.»
مقام رهبری و تکرار توصیه‌ها
پس از رحلت امام خمینی و با آغاز دوران رهبری آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، ایشان نیز هرازگاهی در اظهارات خود به ممنوعیت دخالت نظامیان در سیاست و انتخابات اشاره کرده‌اند، البته این روند در سه سال اول رسیدن به رهبری زیاد بود و پس از آن در فواصل طولانی‌ترین اظهاراتی در این زمینه انجام شده است. اولین سخنرانی که ایشان در دوران رهبری با این محوریت انجام دادند، در تاریخ 29 آبان 68 پس از بازدید از ستاد کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامى صورت گرفت که گفتند: «یك‌بار دیگر، نكته‌ای را كه بارها از زبان امام بزرگوارمان صادر شده بود، برای شما بازگو می‌كنم و آن این است كه نیروهای مسلح، نباید در دسته‌بندی‌های سیاسی دخالت كنند. معنای این حرف، آن نیست كه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی سیاست نفهمد. نه، سیاست به وسیله‌ی همه‌ی آحاد ملت- حتّی نیروهای نظامی- باید فهمیده بشود. آنچه لازم است، قدرت تحلیل سیاسی است. آنچه ممنوع است، ورود در دسته‌بندی‌ها و كارهای سیاسی است. اینها را از هم تفكیك كنید.»
یک سال بعد و در سال 69 تاکید بر عدم دخالت نظامیان در انتخابات در دو مقطع صورت گرفت. ابتدا 29 شهریور 69 در دیدار با فرماندهان سپاه گفتند: «گروه‌ها و باندها و تیم‌ها و جریان‌ها و خطوط، براساس این بینش‌ها فعالیت می‌كنند، عزل و نصب می‌كنند، حرف می‌زنند، در انتخابات دخالت می‌كنند، در گزینش‌های گوناگون دخالت می‌كنند. اینها باید در شما نباشد. نمی‌شود به خاطر فلان بینش كه شما با یك نفر خوبید، بی‌خودی با كسی و یا با جناحی بد بشوید؛ یكی را بی‌خودی بكوبید و با یك گروه فعال سیاسی همكاری كنید.» 5 ماه بعد در دیدار دیگری که با جمعی از فرماندهان و پاسداران در 29 بهمن 69 انجام شد، ایشان از فعل حرام درباره این موضوع استفاده کردند و گفتند: «امام فرمودند: نیروهای مسلح، نباید در گروه‌های سیاسی باشند. واقعاً نباید هم در باندها و حزب‌ها و تشكیلات و خط و خط‌بازی باشند. اینها برای كمیته و سپاه، فعل حرام است. امام(ره) نیروهای مسلح را از گروه‌گرایی و ورود به خط‌بازی‌های معمولی، نهی فرمودند. این كارها، منهی و ممنوع است؛ اما باید قدرت درك و تشخیص و قضاوت سیاسی داشته باشند. باید زمینه‌ی این مسائل را برای این برادران فراهم كنند.»
اظهارنظر دیگری که در این موضوع از سوی رهبری انجام شده، در تاریخ 27 شهریور 70 و باز هم در دیدار با فرماندهان سپاه بوده است. ایشان در این دیدار گفتند: «توجه داشته باشید که انگیزه‌های سیاسی و جناحی نباید بتواند از یک مجموعه‌ی سالم، خالص و کارآمد مثل سپاه - که ذخیره‌ای است برای روزی که انقلاب از آن استفاده بکند - بهره ببرد. این ذخیره بایستی سربه‌مهر بماند، تا در جای خودش مصرف بشود.» پس از این اظهارنظر، تا 5 سال آینده اشاره‌ای به این موضوع نشد. 20 خرداد 75 طی سخنرانی که در دیدار با فرماندهان لشکر ۲۷ محمد رسول‌الله (ص) انجام شد، گفتند: «همان‌طور كه امام فرمودند، سپاه، ارتش و نیروهای مسلّح نباید در سیاست دخالت كنند. اما معنای فرموده‌ی امام این نیست كه نیروی عظیم بسیج، حق ندارد در قضیه‌ی عظیمی مثل انتخابات، حركت شایسته و مناسبی انجام دهد. چرا مسائل را باهم مخلوط می‌كنند؟!»
پس از این سخنرانی، تا 17 سال بعد خبری از اظهارنظر در این زمینه نبود تا اینکه 26 شهریور 92 در دیدار با فرماندهان سپاه گفتند: «آنچه كه مهم است این است - این را من می‌خواهم عرض بكنم - سپاه، پاسدار انقلاب اسلامی است؛ نمی‌خواهم بگویم این پاسداری به معنای این است كه در همه‌ی عرصه‌ها - عرصه‌ی علمی، عرصه‌ی فكری، عرصه‌ی فرهنگی، عرصه‌ی اقتصادی - سپاه باید بیاید پاسداری كند؛ نه، منظورم این نیست؛ لكن مقصود این است كه سپاه به‌عنوان یك موجود زنده باید بداند كه از چه می‌خواهد پاسداری كند؛ این انقلاب چیست. لزومی ندارد حتماً سپاه در عرصه‌ی سیاسی برود به پاسداری بپردازد، امّا باید عرصه‌ی سیاسی را بشناسد.»
