داستان پیچیده روابط تهران و باکو

آذربایجان ممکن است به‌زودی سفارت خود را در تهران که پس از حمله ژانویه 2023 بسته شده بود، بازگشایی کند زیرا ایران با اتخاذ تدابیر مورد انتظار باکو موافقت کرده است.

حسین امیرعبدللهیان، وزیر امورخارجه ایران در 6 مارس، در دیدار با همتای آذربایجانی خود، گفت که دو همسایه «فصل جدیدی» را در روابط دوجانبه با چشم‌اندازهای زیادی برای همکاری گشوده‌اند.

حالا وقت عمل است. در 15 مارس، پرویز شهبازوف، وزیر انرژی آذربایجان برای گفت‌وگو در مورد همکاری‌های انرژی به تهران رفت. اخیراً طرف ایرانی اعلام کرده که مقدمات پروژه‌ای که هدف آن اتصال و همگام‌سازی شبکه‌های برق روسیه، آذربایجان و ایران است در مرحله نهایی است.

این بخشی از مشارکت سه‌جانبه گسترده‌تر در زمینه اتصال شمال به جنوب خواهد بود که پس از حمله روسیه به اوکراین در فوریه 2022 شتاب بیشتری گرفت. در ماه مه 2023، روسیه و ایران یادداشت تفاهمی برای تکمیل راه‌آهن رشت - آستارا امضا کردند که گلوگاه اصلی کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال - جنوب (INSTC) است که روسیه را از طریق آذربایجان و ایران به هند متصل می‌کند.

در کمال تعجب بسیاری، دوستی جمهوری آذربایجان و ایران در حوزه‌های نظامی و فرهنگی نیز به نمایش گذاشته شده است که در چند سال اخیر امن‌ترین جنبه روابط دوجانبه بوده است. معاون وزیر دفاع جمهوری آذربایجان، سرهنگ کرم مصطفی‌اف، معاون اول وزیر دفاع جمهوری آذربایجان در تاریخ 3 مه با سرلشکر عزیز نصیرزاده، معاون اول ستاد کل ارتش جمهوری اسلامی ایران در تهران دیدار و در مورد چشم‌انداز همکاری‌های دفاعی گفت‌وگو کرد. آنچه که این دیدار را بسیار مهم می‌کند، زمان آن در پی درگیری اخیر بین ایران و اسرائیل، شریک راهبردی اصلی آذربایجان در خاورمیانه است.

حالا که تنش بین ایران و اسرائیل از خطوط قرمز خود عبور کرده است، ظاهراً باکو لازم می‌داند که با همه طرف‌های درگیر هماهنگی لازم را برای جلوگیری از سرریز شدن تنش به قفقاز جنوبی انجام دهد. تهران به نوبه خود برای جلوگیری از یک جنگ همه‌جانبه با اسرائیل و ایالات متحده، در حال تعامل با کشورهای همسایه است.

مهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ ایران در جریان بازدید از ششمین مجمع جهانی گفت‌وگوی بین‌فرهنگی آذربایجان در تاریخ اول اردیبهشت‌ماه، اعلام کرد که دو کشور پروژه مشترک سینمایی را درباره زندگی نظامی گنجوی شاعر قرن دوازدهم آغاز کردند.

آذربایجان و ایران در خصوص تعلق این شاعر همواره با هم اختلاف داشته‌اند. تغییر تمرکز بر گذشته مشترک فرهنگی و ارائه چهره‌هایی مانند نظامی‌گنجوی به‌عنوان پلی بین دو کشور ممکن است جنبه‌های هویتی تنش‌های بین دو کشور را که در پاییز 2021 و 2022 به اوج رسید، کاهش دهد.

آنچه که آب شدن اخیر یخ روابط آذربایجان و ایران را قابل‌توجه‌تر می‌کند این است که این روابط در پس‌زمینه افزایش عدم اطمینان شکل گرفته است. جنگ جاری بین اسرائیل و حماس، نقش‌آفرینی غیرمستقیم ایران در جنگ از طریق «محور مقاومت» و انحراف تمرکز اسرائیل به همسایه‌های ایران، آذربایجان را در موقعیت دشواری قرار داده است.

زمانی وضعیت بدتر شد که حمله اسرائیل به کنسولگری ایران در سوریه در اول آوریل باعث تبادل حملات مستقیم بین دو طرف شد و محیطی بسیار غیرقابل پیش‌بینی برای کشورهای همسایه از جمله آذربایجان ایجاد کرد.

اگرچه به نظر می‌رسد عادی‌سازی روابط آذربایجان و ایران آزمون استرس را پشت سر گذاشته است، اما پویایی‌های امنیتی در حال وقوع در قفقاز جنوبی و خاورمیانه فشار بیشتری بر این روند وارد می‌کند که اگر با دقت با آن برخورد نشود، می‌تواند به‌راحتی طرفین را در مسیر برخورد قرار دهد.