آلوده‌ترین زمستان تهران/بررسی سالانه شاخص‌های آلودگی هوا از سال ۱۳۹۱ تا ۶۲ روز نخست زمستان امسال
درست در میانه دهه ۹۰ که چانه‌زنی برای تصویب این قانون به نتیجه رسید، شاخص‌های آلایندگی هوای تهران هم مسیر صعودی خود را دوباره شروع کردند. این را از میان داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران می‌توان رصد کرد.
سارا سبزی، علیرضا کدیور: گروه جامعه
«دود تهران را تهدید می‌کند»؛ 15 آذرماه سال 1345 روزنامه اطلاعات سمینار آلودگی هوا در دانشگاه تهران را با این تیتر پوشش داد؛ سالی که اولین کمیته مبارزه با آلودگی هوا در وزارت کشور به راه افتاد و شهردار وقت پایتخت قول داد که برای برطرف کردن آلودگی هوا مشغول مذاکره با شرکت‌ها و خرید لوازم و ماشین‌آلات مکانیکی است تا نظافت شهر با وسایل و جاروهای مکانیکی انجام شود. همین سال بود که اداره بهداشت محیط کار و کنترل آلودگی هوا در اداره کل مهندسی بهداشت، کارش را شروع کرد.
9 سال قبل از اینکه این کمیته‌ها و اداره‌ها کارشان را شروع کنند، روزنامه‌های سراسری مثل اطلاعات اولین هشدارها را درباره آلودگی هوا نوشتند، حالا 67 سال بعد از این گزارش، تهران هنوز در میان آلودگی هوا نفس‌نفس می‌زند و تعداد روزهای پاک آن در سال به کمتر از عدد 10 رسیده است، مثل امسال که تا روز ششم اسفندماه، شش روز هوای پاک و 197 روز قابل قبول داشته است و شرایط حتی وخیم‌تری از سالی است که قانون هوای پاک تصویب شد. این قانون را باید کنار 23 آیین‌نامه و قانون دیگر گذاشت که از سال 1369 تا 1399 برای کنترل آلودگی هوا تصویب شده است.
درست در میانه دهه 90 که چانه‌زنی برای تصویب این قانون به نتیجه رسید، شاخص‌های آلایندگی هوای تهران هم مسیر صعودی خود را دوباره شروع کردند. این را از میان داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران می‌توان رصد کرد. در شرایطی که روند این شاخص‌ها تا اواسط دهه 90 نزولی بود، اتفاقاتی باعث شد که این شاخص‌ها دوباره سیر صعودی خودشان را شروع کنند.
تقریباً روند رشد آلاینده‌های اصلی هوا در شهر تهران از نیمه دوم این دهه به‌بعد مثبت بوده است اما در دو سال 1401 و 1403 شکل ویژه‌تری از خودشان نشان داده‌اند. دی‌اکسیدگوگرد، ازن، مونوکسیدکربن، دی‌اکسیدنیتروژن هم رفتار متفاوتی را از نیمه دوم این دهه آغاز کرده‌اند و در این مجموعه این اتفاقی است که از ابتدای دهه 90 تا امروز شاهد آن بوده‌ایم: به‌طورکلی در نیمه اول دهه 90، آلودگی در حال کاهش بود اما از نیمه دوم این دهه به‌بعد میزان آلودگی بیشتر می‌شود. داد‌های این گزارش با همکاری مجله تحلیلی دقیقه و طبق آمارهای شرکت کنترل کیفیت هوای تهران تهیه شده است.
هوای پاک تهران، فقط در محدوده نوروز
شدت آلودگی هوای تهران باعث شده است که تعداد روزهای پاک آن به‌شدت کاهش پیدا کند؛ در بعضی ماه‌ها 70 تا 80 درصد روزها نفس‌گیر است. در مواردی هم در نیمه دوم پاییز یا اوایل زمستان در مواردی تا 25 درصد یک‌ماه هم هوا ناسالم بوده است. اما دستاوردهای تازه آلودگی هوا برای شهر تهران از نیمه دوم دهه 90 به‌بعد چیست؟
روزهای هوای پاک تهران فقط به محدوده نوروز محدود شده و غیر از اواخر زمستان و ابتدای بهار، دیگر روز پاک نداشته‌ایم. از ابتدای امسال تا 62 روز اول زمستان، تنها چند روز در فروردین‌ماه هوای پاک برای شهر تهران ثبت شده است. این روند تقریباً از سال 1400 به‌بعد به وضوح دیده می‌شود و تعداد روزهای ناسالم شهر تهران از سال 1399 به‌بعد بیشتر به‌نظر می‌رسد. حتی در بهار سال 1401 هم روزهای بسیار آلوده ثبت شده است. در سال‌های نیمه اول دهه 90، در نیمه دوم سال هم روزهای پاک در تهران اتفاق افتاده است و درمجموع حتی در فصل بهار هم تعداد روزهای پاک بیشتر بود.
پاییز بدون هوای پاک
بحران آلودگی خودش را از سال 1398 به‌بعد به شکل دیگری هم خودش را نشان می‌دهد؛ از این سال به‌بعد به‌ندرت یک‌روز پاک در فصل پاییز شهر تهران دیده می‌شود. از سال 91 به‌بعد در فصل تابستان حتی یک‌روز پاک هم دیده نمی‌شود و روزهای آلوده آن بیشتر از قبل است؛ این یعنی حالا هوای پاک در تهران به فصل خاصی محدود شده است.
پرسه دی‌اکسید گوگرد در هوای تهران
یکی از مهم‌ترین آلاینده‌های هوا که به‌غیر از تهران، ریه شهرهای دیگر را هم سیاه می‌کند، دی‌اکسید گوگرد است که در سوخت‌های مایع مثل مازوت و نفت‌گاز میزان بالایی دارد. میزان این آلاینده در نیمه اول دهه 90 کاهش پیدا می‌کرد اما از نیمه دوم به‌بعد شدت پیدا می‌کند؛ روندی که از ابتدای این دهه تا اواسط آن با یک شیب رو به کاهش همراه بود اما تقریباً از سال 97 میزان این آلاینده در هوای شهر تهران حدود دو تا سه برابر افزایش داشته است. حتی بررسی میزان انتشار آن در فصل‌های مختلف سال هم نشان می‌دهد که این آلاینده در فاصل زمستان حجم بیشتری نسبت به فصل‌های دیگر دارد و قله‌های بیشتری را تجربه می‌کند. این یعنی ما نتوانستیم خودمان را در وضعیت کاهش دی‌اکسید گوگرد نگه داریم.
«از اوایل دهه 90 که فازهای پارس جنوبی به بهره‌برداری رسیدند، تولید گاز هم افزایش پیدا کرد و به‌دنبال آن مصرف سوخت مایع در صنایع و نیروگاه‌ها کاهش یافت. از حدود سال‌های 97-96 همزمان با کاهش تولید گاز و رشد مصرف، دوباره میزان مصرف سوخت مایع در صنایع و نیروگاه‌ها افزایش پیدا کرد. تقریباً در سال‌های 94 تا 96 شرایط مصرف سوخت مایع نیروگاه‌ها و صنایع مناسب بود و سوخت مایع کمتری مصرف می‌شد؛ درواقع تلاش می‌شد از گازی استفاده شود که آلاینده کمتری دارد.»
این را یک پژوهشگر حوزه انرژی به «هم‌میهن» می‌گوید و توضیح می‌دهد که به‌دلیل افزایش مصرف گازوئیل، مجبور به استفاده از تولید داخل شده‌ایم؛ در شرایطی که قبل از آن، امکان صادر کردن آن وجود داشت. او توضیح می‌دهد که گازوئیل تولید داخل، کیفیت به‌شدت پایینی دارد و بخش زیادی از آن بیش از پنج هزار پی‌پی‌ام گوگرد دارد. استفاده از نفت‌کوره برای چند کلانشهر مانند تهران به‌اندازه گازوئیل مهم نیست؛ چون از این سوخت هم صنایع استفاده می‌کنند، هم نیروگاه‌ها و به همین دلیل میزان گوگرد آن به‌شدت روی آلودگی شهرها تاثیرگذار است.
تحریم هم به‌صورت غیرمستقیم اثرش را بر آلودگی هوا نشان می‌دهد؛ با شروع تحریم امکان ارتقای نیروگاه‌های سیکل حرارتی به ترکیبی سلب شد و فرصت بهبود بازدهی نیروگاه‌ها هم از دست رفت؛ شرایطی که در صورت محقق‌شدن می‌توانست باعث مصرف سوخت پایین‌تر برای تولید برق شود. به غیر از آن تحریم باعث کاهش درآمد و جلوگیری از جایگزینی خودروهای فرسوده با مصرف سوخت بهتر شد و طرح‌های ارتقای پالایشگاه‌ها هم به‌واسطه همین شرایط اجرا نشد.
مازوت‌سوزی فقط در 14 نیروگاه
گزارش کمیسیون کشاورزی درباره استنکاف از اجرای قانون هوای پاک هم این روایت را تایید می‌کند؛ در بخشی از متن این گزارش نوشته شده که پس از تصویب استاندارد بدون اجباری‌سازی آن، وزارت نفت طبق استانداردهای تولیدی خود سوخت مورد نیاز کشور را تامین و توزیع می‌کند که میزان گوگرد آن در نفت کوره از ۳ تا 3/5 درصد حجمی، متغیر است؛ درحالی‌که استاندارد روز دنیا کمتر از یک‌درصد و براساس استاندارد سازمان بین‌المللی دریانوردی نیم‌درصد و استاندارد اساس مصوب ملی، هشت‌دهم درصد است. نمونه‌گیری‌های انجام‌شده توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست طی فصول مختلف سال ١٤٠١، میزان گوگرد موجود در سوخت نفت‌گاز و مازوت مصرفی عمده نیروگاه‌ها و برخی جایگاه‌های توزیع سوخت، بسیار بالاتر از حد مجاز برای نفت‌گاز و نفت کوره را نشان داده است.
دی‌اکسید گوگرد غیر از مازوت در سوخت نفت‌گاز هم که توسط نیروگاه‌های ایران استفاده می‌شود، درصد بالایی دارد؛ آنقدر که وزارت نفت موظف شده برنامه‌ای برای کاهش میزان آن در سوخت تولیدی خود طراحی کند. در ایران فقط 14 نیروگاه مازوت می‌سوزانند و سوخت پشتیبان باقی نیروگاه‌ها بعد از گاز، نفت‌گاز است. این غیر از مصرف سوخت در معادن شن و ماسه شهرهایی مانند تهران است.
صدیقه ترابی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان محیط‌زیست هم به «هم‌میهن» می‌گوید: «درست است که در قانون هوای پاک تاکید شده است که 100 درصد سوخت مصرفی به یورو 4 برسد و استاندارد شود ولی باتوجه به اینکه افزایش قابل ملاحظه مصرف سوخت را در کشور داشتیم، قرار بر این شد که براساس آخرین مصوبه‌ای که انجام شد، 85 میلیون لیتر از سوخت کیفی‌سازی شود که طبق برنامه وزارت نفت تا تاریخ 1406 به این هدف می‌رسد.»
رشد مونوکسیدکربن و ازون از نیمه دوم دهه 90
تشدید میزان آلاینده‌های دیگر از نیمه دوم دهه 90 فقط مربوط به گوگرد نیست؛ در مورد مونوکسیدکربن هم اتفاقاتی در محدوده سال‌های 97 رخ داده است که باعث شده کمی میزان این آلاینده کاهش داشته باشد، اما دوباره از سال 98 به‌بعد میزان مونوکسیدکربن هم افزایش پیدا کرده است، درست مثل دی‌اکسید نیتروژن که آن هم از نیمه دوم دهه 90 نسبت به دهه اول آن، افزایش داشته و نوسان ثابتی دارد.
این داستان درست مشابه اتفاقی است که برای آلاینده ازون در طول 12 سال گذشته رخ داده است. طبق داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در این بازه زمانی، بیشترین میزان وجود این آلاینده در هوا اغلب در نیمه اول سال است و روند آن در نیمه دوم دهه 90 نسبت به نیمه اول آن، افزایشی جدی داشته است. ازون یک آلاینده ثانویه است که در حضور اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار بر اثر تابش شدید نور خورشید، فعل و انفعالاتی انجام شده و این آلاینده تولید می‌شود و حداقل در پنج سال گذشته به آلاینده اصلی هوا در فصل تابستان تبدیل شده است. برخی کارشناسان اعتقاد دارند که منشا این آلاینده هم منابع متحرک مانند خودروها، هم منابع ثابت‌اند.
درواقع اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار که باعث تشکیل آلاینده ثانویه ازون می‌شوند، از منابع متحرک و سوخت‌های فسیلی منشأ می‌گیرند. ازون آلاینده بسیار خطرناکی است که قابلیت سرطان‌زایی بالایی دارد.
با توجه به اوج گرفتن ازون با پیک مصرف برق در اوج گرمای تابستان، تاثیر صرف منابع متحرک بعید به نظر می‌رسد و احتمالا منابع ثابت هم تاثیرگذارند. نیروگاه‌ها در چله تابستان با تمام توان کار می‌کنند و این همزمان با اوج گرفتن آلاینده ازون است.
آلاینده‌های تا قطر 2/5 میکرون هم از ابتدا تا نیمه اول دهه 90 رو به کاهش بوده و بعد از آن افزایش داشته است. این آلاینده با شاخص کل آلودگی شباهت دارد و معمولاً در نیمه دوم سال پیک می‌زند. میزان ذرات معلق 10 میکرون هم در سه، چهار سال اخیر بیشتر دیده می‌شود؛ به‌خصوص در سال 1401 در نیمه اول سال، نرخ بی‌سابقه‌ای داشته است.
آلوده‌ترین زمستان‌های شهر تهران
بررسی سالانه شاخص‌های آلودگی هوا از سال 1391 تا 62 روز اول زمستان 1403 نشان می‌دهد، امسال از نظر آلودگی هوا دست‌کم در نیمه دوم آن، مثل سال 1401 سالی ویژه و شاخص کل آلودگی آن از باقی سال‌ها بالاتر بود. رقیب آن از نظر میزان آلودگی، سال 1401 بود که در برخی ماه‌ها شاخص‌ها اعداد بیشتری را برای آن نشان می‌دهند.
سال 1401 با یک ویژگی دیگر هم به‌عنوان پدیده آلودگی از 1391 به‌بعد در نظر گرفته می‌شود. به‌طور معمول میزان آلودگی هوا در 200 روز اول سال، پایین‌تر است اما در این بازه زمانی سال 1401 هم شاخص آلودگی هوا بالا بود؛ سالی که ورود یک توده گردوخاک در 19 فروردین‌ماه 1401 از کشورهای غربی همسایه به ایران، باعث افت شدید کیفیت هوا شد و شاخص آلودگی در بعضی از شهرها مثل تهران، زنجان و کرمانشاه به بیش از 400 ـ یعنی بسیار خطرناک ـ رسید. بیشترین شدت غبار در بازه زمانی 18 تا 23 فروردین‌ماه بوده که نسبت به دو سال گذشته آن در وضعیتی استثنایی قرار گرفت. این وضعیت خطرناک در برخی استان‌های جنوبی به دفعات اتفاق می‌افتد.
روایت روزهای آلوده شهر تهران را از میان تعداد روزهای پاک یا ناسالم هم می‌توان خواند. از سال 1391 تا 1403، سال 1401 از نظر مجموع روزهای ناسالم و ناسالم برای گروه‌های حساس نسبت به سال‌های دیگر، شرایط نامناسب‌تر و تعداد روزهای پاک کمتری داشته است. اتفاق نادر سال 1401، ثبت روز بسیار ناسالم و خطرناک از نظر آلودگی هوا بود.
رفتار آلاینده‌های هوا در فصل‌های مختلف متفاوت است. در فصل زمستان هم اگر جمع روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس و ناسالم را در نظر بگیریم، سال 1403 به‌عنوان یکی از آلوده‌ترین زمستان‌ها از ابتدای دهه 90 انتخاب می‌شود و بیش از 70 درصد روزهای زمستان امسال با این میزان آلودگی همراه بودند و تعداد روزهای پاک آن نسبت به سال‌های قبل از آن هم کمتر است (این مقایسه هم براساس 62 روز اول زمستان انجام شده است.) اگر فقط تعداد روزهای ناسالم در زمستان را در نظر بگیریم، سال 1401 وضعیت بدتری را به خودش اختصاص داده است.
