شکاف میان ایران و غرب در موضوع جنگ اوکراین و مواضع ناتو
رضا حقیقی، کارشناس مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت خارجه
صف‌بندی کشورها در موضوع جنگ اوکراین در حال حاضر برای غرب اهمیت فراوانی پیدا کرده و از همین حیث مسئله حمایت یا عدم حمایت جمهوری اسلامی ایران از روسیه در جنگ اوکراین تبدیل به یکی از چالش‌های بزرگ گفت‌وگوی ایران و قدرت‌های غربی شده است.
به نظر می‌رسد در حال حاضر هرگونه گشایش در مناسبات با غرب در دولت جدید در کنار موضوع برنامه هسته‌ای و دیگر مسائل مبتلابه، منوط به حل این اختلاف شده است. نوشتار حاضر ضمن پرداختن به این موضوع، موضع ناتو در قبال جمهوری اسلامی ایران را در خصوص مسئله اوکراین به بررسی نشسته است. یکی از موضوعاتی که ظرف دو سال اخیر به ایجاد شکاف بیشتر میان ایران و جهان غرب انجامیده است، موضوع روابط ایران و روسیه و اتهام حمایت نظامی ایران از این کشور در جنگ با اوکراین است.
پیش از این غربی‌ها به‌ویژه سران قدرت‌های بزرگ اروپایی به‌طور مشخص چهار موضوع: «برنامه هسته‌ای»، «توسعه‌ی صنایع موشکی»، «اقدامات بی‌ثبات‌کننده‌ی منطقه‌ای» و «مسائل حقوق بشری» را به‌عنوان مهمترین موضوعات چالش‌برانگیز در مناسبات طرفین مطرح می‌کردند اما با به درازا کشیدن جنگ روسیه و اوکراین و تحولات پس از آن، «موضوع پشتیبانی نظامی از روسیه توسط ایران» به دغدغه‌ای بسیار مهم تبدیل شده و گره مناسبات طرفین را پیچیده‌تر کرد.
مدت‌ها پیش از آنکه کشورهای اروپایی خطر حمایت موشکی و پهپادی ایران از روسیه علیه اوکراین را برجسته کنند، سازمان پیمان آتلانتیک شمالی حساسیت خود را روی این موضوع برملا کرد؛ به‌نحوی‌که این مهم در مواضع و ادبیات بیانیه‌های اجلاس سران این سازمان از سال ۲۰۲۳ خود را نشان داد.
اصولاً همه اولویت‌های جهانی ناتو که در نشست‌های مهم این سازمان مطرح می‌شود، به نوعی به موضوع ایران مرتبط است و لذا حساسیت‌ها نسبت به تحرکات جمهوری اسلامی ایران در مقیاس منطقه‌ای و جهانی بیشتر شده است. در اجلاس سران ناتو در تیرماه امسال سه محور: «پشتیبانی از اوکراین»، «تقویت بازدارندگی و دفاع» و «تعمیق همکاری‌ها با شرکای هند و اقیانوسیه» به‌عنوان مهمترین اولویت‌های سازمان مطرح شدند که هر سه به نحوی به موضوع ایران نیز ارتباط پیدا می‌کردند.
در محور مربوط به توسعه همکاری‌ها با شرکای هند و اقیانوسیه، با توجه به رشد تهدیدات از جانب کشورهای روسیه، چین، ایران و کره‌شمالی، بر ضرورت همکاری‌های بیشتر به منظور حفظ نظم و امنیت بین‌المللی تاکید شد. در رابطه با اولویت دیگر:«بازدارندگی و دفاع» باید گفت: ناتو به منظور مهار تهدیدات موشکی از جانب روسیه و ایران، از یک دهه پیش به ایجاد و تقویت کمربند دفاع موشکی خود پرداخت که دو سامانه موشکی از نوع ایجس آمریکا در لهستان و رومانی، سامانه‌های موشکی تخریبگر دریایی در منطقه روتای اسپانیا و سامانه راداری مستقر در منطقه کوره‌جیک ترکیه، زنجیره‌های به‌هم‌پیوسته‌ی آن هستند.
در اجلاس امسال سران ناتو در واشنگتن، عملیاتی شدن یک سیستم دفاع موشکی بالستیک دیگر در منطقه ردزیکوی لهستان خبری شد. نهایتاً در رابطه با حمایت تمام‌قد ناتو از اوکراین و برنامه‌های عملیاتی مربوطه باید گفت: در ادبیات ناتو اوکراین به عنوان حلقه آخر «امنیت یورو آتلانتیک» محسوب می‌شود و هر اقدامی که به امنیت این کشور بیشتر آسیب وارد کند در واقع به امنیت منطقه یوروآتلانتیک خدشه وارد کرده است. از اینرو آمریکا و اروپا نسبت به همکاری نظامی ایران و روسیه در جنگ اوکراین حساسیت ویژه‌ای پیدا کرده‌اند.
در بندهای ۴ و ۲۵ بیانیه سران ناتو در اجلاس واشنگتن که در روزهای ۱۹ تا ۲۱ تیرماه ۱۴۰۳ (۹ تا ۱۱ جولای ۲۰۲۴) برگزار شد، آمده است: «اقدامات بی‌ثبات‌کننده ایران بر روی امنیت یورو آتلانتیک تاثیر می‌گذارد. ایران با حمایت مستقیم از روسیه از طریق (تامین) مهمات و پهپاد به جنگ تجاوزکارانه روسیه علیه اوکراین دامن می‌زند که به‌طور جدی بر امنیت یورو آتلانتیک تاثیرگذار است. ایران رژیم جهانی عدم اشاعه را تضعیف می‌کند. هرگونه انتقال موشک‌های بالستیک و فناوری مرتبط با آن توسط روسیه سبب تشدید قابل توجه جنگ می‌شود».
همچنین در بندهای ۸، ۵۶ و ۸۴ اعلامیه پایانی نشست سران ناتو در ویلنیوس لیتوانی (۲۰ تا ۲۱ تیرماه ۱۴۰۲ - ۱۱ تا ۱۲ جولای ۲۰۲۳) تصریح شده است: «ایران باید به همدستی با روسیه خاتمه دهد و به انطباق با قوانین بین‌المللی بازگردد. حمایت ایران از جنگ تجاوزکارانه روسیه علیه اوکراین روی امنیت (منطقه) یورو آتلانتیک تاثیر دارد.
ما از ایران می‌خواهیم حمایت نظامی خود را از روسیه متوقف کند به‌ویژه از ارسال پهپاد‌ها که برای حمله به زیرساخت‌های اصلی اوکراین استفاده می‌شود و سبب تلفات جانی گسترده غیرنظامیان می‌شود، خودداری کند. ما نگرانی جدی خود را از فعالیت‌های مخرب ایران در سرزمین‌های ائتلاف اعلام می‌داریم. ما همچنین از ایران می‌خواهیم از اقدامات بی‌ثبات‌کننده شامل توقیف کشتی‌ها خودداری کند و نقش سازنده‌ای در تقویت صلح و ثبات منطقه‌ای ایفا نماید.....ما عزم آشکار خود را تکرار می‌کنیم که ایران نباید سلاح هسته‌ای تولید کند.
ما عمیقاً نگران تشدید برنامه هسته‌ای ایران هستیم و از ایران می‌خواهیم تعهدات قانونی خود تحت توافق پادمان‌های مورد نیاز معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و تعهدات سیاسی خود درخصوص عدم اشاعه را بدون تاخیر بیشتر انجام دهد. اجرای این تعهدات و تعهدات توسط ایران برای اجازه دادن به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به منظور ارائه تضمین‌های معتبر از ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران بسیار مهم است. ما همچنین از ایران می‌خواهیم که تمام فعالیت‌های موشک‌های بالستیک مغایر با قطعنامه ۲۲۳۱ را متوقف کند».
صراحت بیانیه‌های ناتو در اعلام مصادیق همکاری‌های نظامی ایران و روسیه در جنگ اوکراین و ابراز نگرانی‌های مکرر حاکی از آن است که شکاف میان ایران و غرب با حمله روسیه به اوکراین و ادعای همراهی جمهوری اسلامی ایران با روسیه به مراتب بیشتر شده است و هرگونه مذاکره در دولت جدید با غرب توسط کارگزاران سیاست خارجی با این چالش بزرگ روبه‌روست.
وجود چندصدایی در داخل و اظهارات علنی متناقض در خصوص حمایت نظامی از روسیه توسط مقامات رسمی کشور، بیش از پیش به این معضل دامن زده است. بنابراین اگر بخواهیم پیش‌شرط‌های گشایش در مناسبات با غرب را در شرایط کنونی طبقه‌بندی کنیم، به نظر می‌رسد متغیر همکاری با روسیه در جنگ اوکراین، پس از برنامه هسته‌ای و موشکی، در اولویت دوم قرار می‌گیرد چراکه جنایات رژیم صهیونیستی ظرف یک‌سال گذشته ابزارها و بهانه‌های مربوط به مسائل حقوق بشری و نیز تحرکات منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران را ناکارآمد نموده و مسئله صف‌بندی‌ها در جنگ اوکراین برای غرب جایگاه مهمتری پیدا کرده است.
