سد چمشیر سرافراز در آزمون آبگیری

رودخانۀ زهره که سرشاخه‌های آن در استان فارس قرار دارد، پس از عبور از استان‌های فارس، کهگیلویه و بویراحمد و خوزستان در هندیجان به خلیج‌فارس می‌ریزد. این رودخانه، رودخانه‌ای وحشی بوده که بالغ بر ۷۰ درصد از آورد آن در ۴ ماه از سال اتفاق می‌افتد. رودخانۀ زهره در محل احداث سد چمشیر در شرایط دبی‌های پایین که عمدۀ ایام سال را شامل می‌شود دارای کیفیت مناسب نیست ولی در دبی‌های بالا دارای کیفیت بسیار مناسبی می‌باشد.

مطالعات سد چمشیر در اوایل دهۀ ۷۰ شمسی با هدف جمع‌آوری سیلاب‌های پرحجم و با کیفیت به جهت تعدیل شرایط کیفی رودخانۀ زهره برای مشروب ساختن حدود ۸۰ هزار هکتار اراضی پایین دست سد چمشیر آغاز گردید. خوشبختانه و با غرور و افتخار این سد در سال ۱۴۰۱ تکمیل و در زمستان همان سال آبگیری آن آغاز گردید.

متأسفانه در دو سال مانده به آبگیری سد، شبهات بی‌اساس زیادی به سد مذکور وارد گردید که بخشی از آن در فضای کاملاً فنی و مباحث و ابهامات فنی مطرح گشت، اما بخش عمده‌ای نیز با اغراض مختلف و غیرفنی صورت گرفت که این امر دستمایۀ رسانه‌های مغرض خارج از کشور نیز برای حمله به دستاوردهای کشور قرار می‌گرفت و کماکان قرار می‌گیرد. در ذیل موارد ابهامی در چند بخش کلی مورد اشاره قرار گرفته و پاسخ داده می‌شود:

۱- شوری: همانطور که اشاره شد، رودخانۀ زهره در دبی‌های پایین دارای کیفیت مطلوبی نیست اما آوردهای سیلابی که حجم عمدۀ آوردهای رودخانۀ زهره را شامل می‌شود، دارای کیفیت بسیار مطلوبی است که متأسفانه تا قبل از احداث سد، بخش عمدۀ آن به خلیج‌فارس می‌ریخته است (دلیل این امر شدت بالای سیلاب و مدت کوتاه آن است).

با احداث سد، این آب باکیفیت ذخیره شده و باعث بهبودی وضعیت رودخانه در پایین‌دست سد شده است. در سال 1402، تقریباً در اکثر ایام سال دبی ورودی به مخزن سد چمشیر حدود 6 متر مکعب بر ثانیه بوده است و این امر به‌واسطۀ عدم نزولات جوی مناسب بود است که حتی شامل پاییز و زمستان سال 1402 نیز می‌گردید، اما به برکت وجود سد چمشیر و مقدار آب ذخیره‌شده در زمستان سال 1401، مقدار آب رهاسازی شده برای پایین‌دست همواره بیش از 10 متر مکعب بر ثانیه و با کیفیت EC حدود 2000 میکروموس بر سانتی‌متر بوده است.

لازم به ذکر است در صورت عدم وجود سد، دبی در محل سد چمشیر به 6 متر مکعب بر ثانیه و EC آن به حدود 3500 میکروموس بر سانتی‌متر می‌رسید که پس از عبور از زون شوری‌زای پایین‌دست سد، به مقادیر فراتر از 6000 میکروموس بر سانتی‌متر نیز می‌توانست برسد. اما با وجود سد، ضمن رهاسازی مقادیر بیشتر آب برای پایین‌دست، EC آب پس از عبور از زون شوری‌زا به حدود 3500 تا 4000 میکروموس بر سانتی‌متر رسیده است.

همچنین در زمستان با توجه به نیاز آبی اراضی کشاورزی پایین‌دست، در چند مرحله با ایجاد سیلاب‌های مصنوعی که دبی‌های تا 8 برابر مقادیر  ورودی سد بوده است اراضی کشاورزی زیدون و هندیجان سیراب گشته و کشاورزان را از خطر خشکسالی سال 1402 رهایی بخشیده است. مطالعات شرکت مهندسین مشاور سامان آب سرزمین در بخش کشاورزی پایین‌دست نشان می‌دهد که سطوح زیر کشت در تابستان 1402 یعنی سال پس از آبگیری نسبت به زمان مشابه در سال پیش از آبگیری بهبود چمشگیری داشته است.

۲- سازند میشان و گچساران: در قسمتی از متن مذکور به انحلال و خردشدن سازند میشان اشاره شده که باید گفت کارشناسان مجرب داخلی و بین‌المللی، مقادیر و پارامترهای سنگ در این سازند را مناسب برای اجرای سد دانسته و اینکه شخصی غیرکارشناس استدلال به خردشدن این سازند نماید در فضای مهندسی و فنی بیشتر شبیه به یک لطیفه است. به پشتوانۀ هزاران صفحه مطالعه و آزمایشات فراوان مکانیک سنگ و ژئوتکنیک سد احداث گردیده است و عملکرد سد، با گذشت بیش از یک‌سال از آبگیری مؤید مطالعات و کیفیت اجرای آن می‌باشد.

۳- هیدرولوژی: در جایی از متن کارشناس مذکور به پرشدگی مخزن اشاره نموده است و این امر را منفی جلوه داده است. باید گفت حجم آب ذخیره‌شده در پشت سد به میزان بازندگی و نزولات جوی بستگی دارد و همانطور که همه می‌دانند در سال 1402، کشور با شرایط خشکسالی و کاهش  شدید بارش‌ها مواجه بوده است. با این اوصاف حجم آب ذخیره‌شده در پشت سد که عمدتاً ناشی از سیلاب‌های سال 1401 بوده است، باعث گردید از بحران خشکسالی در سال 1402 اراضی کشاورزی پایین‌دست سد به سلامت عبور نمایند.

از ابتدای مهرماه سال 1402 تا انتهای آن سال، میزان آورد در محل سد چمشیر به جهت خشکسالی حدود 200 میلیون مترمکعب بوده است که خوشبختانه تنها در هفتۀ اول فروردین‌ماه 1403، همین مقدار آب یعنی 200 میلیون مترمکعب آب که می‌توانست در صورت عدم وجود سد به خلیج‌فارس ریخته و از دسترس کشاورزان خارج شود، در پشت سد ذخیره گردیده است. همچنین مجموع آورد فروردین‌ماه و 15 روز اردیبهشت‌ماه سال 1403، حدود 400 میلیون مترمکعب بوده است (2 برابر 6 ماه دوم سال 1402). مجدداً تاکید می‌گردد، در صورت عدم وجود سد حجم عمدۀ این مقادیر به خلیج‌فارس می‌ریخت و از انتفاع بخش کشاورزی خارج می‌شد. اهمیت این مطلب وقتی بیشتر نمایان می‌شود که درنظر بگیریم کشورهای همسایه حاشیه خلیج‌فارس چه هزینه‌های سنگینی برای شیرین کردن آب دریا برای مصارف شرب و کشاورزی انجام می‌دهند.

با جمع‌آوری آب‌های باکیفیت سیلاب‌های مذکور، هدایت الکتریکی متوسط مخزن چمشیر در حال حاضر به حدود 1700 میکروموس بر سانتی‌متر رسیده است. یادآور می‌شود براساس استانداردهای ملی و بین‌المللی آب دارای هدایت الکتریکی تا 2400میکروموس بر سانتی‌متر کاملاً قابل استفاده برای آب شرب می‌باشد (اگرچه سد چمشیر صرفاً جهت تنظیم آب کشاورزی احداث شده است).

لازم به ذکر است در بخش هیدرولوژی، مطالعات این بخش توسط مشاورین ذی‌صلاح به‌روزرسانی گردیده است و میانگین بلندمدت آورد رودخانه زهره با میانگین زمان مطالعات تفاوت معناداری ندارد. لذا، استناد به میزان آورد یک‌سال آبی برای تفسیر شرایط هیدرولوژی کار فنی و علمی نیست که متأسفانه توسط فرد مذکور به آن اشاره شده است.

در پایان خاطرنشان می‌سازد سد چمشیر به‌‌رغم تمام هجمه‌هایی که بخش عمدۀ آن به‌صورت غیرفنی و با اغراض گوناگون صورت گرفته است، از آزمون آبگیری و بهره‌برداری سرافراز بیرون آمده و شاهد آن همانطور که بیان شد کنترل سیلاب‌های باکیفیت و مدیریت کمی و کیفی آب بوده که مددرسان کشاورزی منظقه گشته است و مانع بروز بحران در سال کم‌بارش 1402 گردیده است. برخلاف عنوان مطلب منتشرشده آنچه واقعیت است این است که نه‌تنها زهره شور نشده بلکه با تعدیل کمی و کیفی آب، رودخانه زهره نسبت به قبل حال بسیار بهتری دارد و این امر آنقدر درخشان و واضح است که نیات ناصواب، از درخشندگی آن نمی‌کاهد.