اختلاف ارضی میان ریاض و ابوظبی

به‌طور خاص، این شکایت مربوط به فرمان شماره ۴ امارات متحده عربی در سال ۲۰۱۹ است که الیاسات را به‌عنوان منطقه دریایی حفاظت‌شده معرفی می‌کند. براساس سند سازمان ملل، عربستان سعودی این فرمان را به چالش کشیده و آن را «برخلاف قوانین بین‌المللی» اعلام کرده است. عربستان سعودی همچنین موضع خود را تکرار کرده و از پذیرفتن هرگونه اقدام امارات در منطقه دریایی مجاور آب‌های سرزمینی عربستان از جمله منطقه مستقل مشترک و جزایر مکاسب و القفایی خودداری کرده است. اگرچه اختلافات بین عربستان سعودی و امارات به‌طور مرتب در رسانه‌های منطقه انعکاس می‌یابد، اما این اختلافات تأثیری بر روابط رسمی دیپلماتیک بین دو کشور خلیج‌فارس ندارد و به نظر می‌رسد موضوع این منطقه مورد مناقشه، متفاوت باشد.

ریشه‌های اختلاف

ریشه این اختلاف به سال‌های شکل‌گیری امارات در قرن بیستم بازمی‌گردد. در بحبوحه اختلافات ارضی بر سر کنترل و گسترش نفوذ میان قبایل حاکم منطقه، بنیانگذار فقید امارات، شیخ زاید بن‌سلطان آل‌نهیان، پس از استقلال کشورش از بریتانیا در سال ۱۹۷۱، به‌دنبال به رسمیت شناخته شدن از سوی کشورهای همسایه بود. یک موقعیت مهم در این مذاکرات مرزی، معاهده ۱۹۷۴ جده بود. این معاهده در بردارنده مصالحه‌ای بود که طی آن ریاض از ادعای منطقه غنی از نفت الریمی، واقع‌شده بین عمان و امارات، در ازای سایر مناطق از جمله میدان نفتی شیبه چشم‌پوشی کرد. این مسئله از آن زمان به کانون اختلاف بین دو کشور تبدیل شده است.

الیاسات یک ذخیره‌گاه دریایی با اهمیت زیست‌محیطی و تاریخی است که در نزدیکی جنوبی‌ترین نقطه ابوظبی واقع شده است. این منطقه میزبان اکوسیستم متنوعی از جمله بیش از ۲۰۰ گونه ماهی، ۴۰ گونه مرجانی و ۱۳ گونه پستاندار دریایی است. این منطقه همچنین دارای اهمیت تاریخی برای سایت‌های باستان‌شناسی است. در جریان اختلافات مرزی در آن دوره، امارات که کشوری نوپا بود، در حاشیه خلیج‌فارس قرار داشت و به‌دنبال این بود که از سوی کشورهای همسایه خود به رسمیت شناخته شود و به همین منظور سعی کرد از عربستان سعودی کمک بگیرد.

بنیانگذاران امارات متحده عربی، متعاقباً مجبور شدند نوار ساحلی ۵۰ کیلومتری را که امارات و قطر را از هم جدا می‌کند، رها کنند. اما الحاق این منطقه به امارات در سال ۲۰۰۴، تغییر قابل‌توجهی در موضع این کشور در قبال این مسئله محسوب می‌شود. امیر جدید امارات توافق جده را ناعادلانه توصیف کرده که تحت فشار امضا شده و در اولین سفر خود به ریاض در سال ۲۰۰۵، مذاکره مجدد درباره این مسئله را در اولویت قرار داد. از آن زمان تاکنون، این مسئله نه‌تنها حل نشده بلکه بدتر نیز شده است.

روند اختلافات

بن زاید وقتی که دید تلاش‌هایش به جایی نمی‌رسد، با صدور فرمان شماره ۳۳ خود در ژانویه سال ۲۰۰۵، الیاسات را به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده تحت کنترل امارات اعلام کرد. این منطقه شامل جزیره فرعی، جزایر یسات بزرگ و کوچک، کرشا، عصام و آب‌های اطراف است که توسط آژانس محیط زیست ابوظبی اداره می‌شود. در سال ۲۰۰۶، با انتشار نقشه‌های جدیدی از سوی امارات متحده عربی که خاک عربستان را بخشی از امارات نشان می‌داد، اختلافات شدت گرفت.

واکنش عربستان در چند مرحله انجام شد: ممانعت از ورود اماراتی‌ها به خاک پادشاهی عربستان مگر با ارائه کارت شناسایی به جای پاسپورت، ممانعت از عبور و مرور زمینی بین دو کشور و مانع‌تراشی در احداث پروژه پل امارات- قطر که از خاک عربستان می‌گذرد. وضعیت در سال ۲۰۱۰ نیز بدتر شد. در آن زمان دو قایق اماراتی با یک قایق گشت مرزی سعودی در منطقه خور العدید درگیر شدند و دو پرسنل سعودی را اسیر کردند. با این حال، بهار عربی در اواخر سال ۲۰۱۰، موجب تغییر داینامیک ژئوپلیتیکی منظقه شد و به‌طور موقت تنش میان ریاض و ابوظبی به حاشیه رفت.

اما سال ۲۰۱۹، یعنی زمانی که امارات متحده عربی به‌طور یکجانبه منطقه حفاظت‌شده دریایی الیاسات را بیش از پنج برابر گسترش داده و توافقات قبلی را لغو کرد، اختلافات قدیمی دوباره با شدت بیشتر بروز کرد. این اقدام همزمان با حملات اوت ۲۰۱۹ توسط نیروهای یمنی به میدان نفتی شیبه بود. امارات تاکید کرد اگر کنترل این منطقه را در اختیار داشت، این اتفاق نمی‌افتاد و این موضع‌گیری نوعی انتقاد ضمنی از اقدامات امنیتی عربستان بود.

جنجال‌های بیشتر

اکنون، پنج سال از گسترش منطقه حفاظت‌شده دریایی الیاسات از سوی امارات، گذشته و عربستان سعودی با طرح شکایت رسمی به سازمان ملل این اختلافات را تشدید کرده است. تصمیم ریاض برای روی آوردن به عالی‌رتبه‌ترین نهاد بین‌المللی و دور زدن مجامع منطقه‌ای مانند شورای همکاری خلیج‌فارس یا اتحادیه عرب، عمق درگیری و میزان وخامت روابط مستقیم دوجانبه میان ریاض و ابوظبی را آشکار می‌کند.

وال‌استریت‌ژورنال دو کشور را به عنوان «دوستانِ دشمن» توصیف کرده است و کیفیت روابط دو کشور را به‌گونه‌ای توصیف کرده که اگرچه ظاهراً صمیمانه است، اما با تنش‌های اساسی همراه است. در دسامبر سال ۲۰۲۲، ولیعهد عربستان، محمد بن‌سلمان، ناامیدی خود را آشکارا ابراز کرده و مقامات امارات متحده عربی را به خیانت متهم و تهدید کرد که اقدامات تنبیهی را در قبال امارات به کار خواهد گرفت که بدتر از اقداماتی خواهد بود که علیه قطر به کار گرفته شد.

فارین‌پالیسی در گزارشی اختلاف‌نظر بین ریاض و ابوظبی را یک «درگیری آرام» در پس‌زمینه رقابت دو کشور برای تسلط منطقه‌ای و رقابت‌های ژئواکونومیکی توصیف کرده است. این رقابت زمانی اهمیت می‌یابد که بدانیم هر دو کشور در تلاش هستند برنامه‌هایی را برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و تمرکز بیشتر بر تنوع اقتصادی، به اجرا بگذارند.

اختلاف بر سر یمن

یکی از شاخص‌های پایان دوستی بین محمدبن‌زاید و محمد‌بن‌سلمان این است که این دو بیش از یک سال است که با هم دیداری نداشته‌اند. بن‌زاید در نشست سران اعراب و چین که در دسامبر ۲۰۲۲ در عربستان سعودی برگزار شد، غایب بود و در آن سو نیز بن‌سلمان در دیدارهای بن‌زاید با رهبران عرب در ژانویه ۲۰۲۳ حضور نداشت. از جمله اختلافات عمده بین دو کشور، پرونده یمن است.

اماراتی‌ها پس از احساس خطر در پی حملات تلافی‌جویانه یمنی‌ها که میدان نفتی شیبه، فرودگاه ابوظبی و مرکز اکسپو ۲۰۲۰ در دوبی را هدف قرار دادند، از جنگ ویرانگر ائتلاف عربی به رهبری عربستان سعودی علیه یمن خارج شدند. عملیات نظامی علیه کشورهای متخاصم، امارات را وادار به تغییر سیاست‌هایش کرد و عربستان سعودی با گروه‌ها و شبه‌نظامیان محلی برای کنترل جزایر و بنادر استراتژیک یمن در ساحل جنوب غربی این کشور همکاری می‌کرد. ابوظبی همچنین با اشغال جزیره مایون در باب‌المندب و ارائه خدمات به اسرائیل و آمریکا در سقطرا و عبدالکوری به‌دنبال این بود که از این راهبردهای جدید، نتیجه بگیرد.

سناریوهای حل و فصل اختلافات امارات و عربستان

اختلافات اصلی بین عربستان سعودی و امارات طیف وسیعی از عرصه‌های ژئوپلیتیکی و اقتصادی را در بر می‌گیرد. این اختلافات شامل مناقشات تاریخی بر سر مرزهای خشکی و دریایی و کنترل منابع نفتی مانند میدان شیبه، رویکردهای متفاوت در قبال جنگ در یمن و جنگ نیابتی در سودان است که نشان‌دهنده رقابت گسترده دو کشور برای نفوذ و رهبری منطقه‌ای است.

این دو همسایه بر سر سیاست‌های تولید نفت در اوپک نیز با هم رقابت دارند و در رقابت‌های اقتصادی شدیدی شرکت می‌کنند. برای مثال امارات پیشنهاد عربستان برای برقراری یک سیستم یکپارچه بانکی در حاشیه خلیج‌فارس را رد کرده است.  دو کشور همچنین درگیر رقابتی پنهانی برای کسب جایگاه جهانی هستند. ریاض و ابوظبی هر کدام ابتکارات مستقل و سرفصل‌های متفاوتی را برای حل و فصل درگیری‌های منطقه‌ای و عادی‌سازی روابط با بازیگران کلیدی بین‌المللی تعیین کرده‌اند. دو کشور در زمینه‌های جذب سرمایه‌گذاری خارجی و گسترش صنایع هوانوردی و گردشگری خود به شدت با هم در رقابت هستند.

با داغ شدن رقابت دو کشور برای تصاحب رهبری منطقه، آینده روابط امارات و عربستان نامشخص به نظر می‌رسد و به سمت دو نتیجه بالقوه گرایش دارد:

آن‌ها می‌توانند به‌طور موقت تنش‌ها را کاهش دهند تا از درگیری مستقیم جلوگیری کنند یا اینکه دو کشور به عنوان دو «دشمن» می‌توانند در رویارویی‌های علنی فزاینده از طریق کانال‌های سیاسی، رسانه‌ای و دیپلماتیک فعال شوند. هرچند درگیری نظامی و یا قطع ارتباط میان دو کشور در این خصوص بعید به نظر می‌رسد.

 عکس: The cradle