آخرین علامه حقوق

گزارشی درباره زندگی و آثار استاد محمدجعفر جعفری لنگرودی

ماهی نگذشته از فوت محمد هاشمی، استاد برجسته حقوق ایران، جامعه حقوقی، یکی دیگر از استادان پیشکسوت خود را از دست داد و هشتم اسفند 1401، استاد محمد‌جعفر جعفری لنگرودی، حقوقدان، مجتهد، پژوهشگر، قاضی، شاعر و ادیب ایرانی، پس از سه دهه زندگی در غربت، در ایستبورن انگلستان درگذشت؛ شخصیتی کم‌نظیر و از فضلای تاثیرگذار با دانشی چندوجهی که در تاریخ حقوق ایران نام او با آثار ارزشمند و شاگردانی که تربیت کرد، ماندگار خواهد بود. از همین‌روست که آیت‌الله سید‌مصطفی محقق‌داماد در پیام تسلیت خود درباره استاد لنگرودی چنین نوشت: «او کسی بود که برای اصالت دانش حقوق مدنی در ایران و اتصال آن به منبع عظیم فقه اسلامی اهتمام نمود و موفق در این هدف شد. امروز آثار آن بزرگوار مرجع و منبع برای محققان و پژوهشگران این شاخه از دانش است»؛ و بر این سخن باید افزود این نکته را که دانش وسیع او در حقوق، فقه، تاریخ، فلسفه و ادبیات، او را به‌حق شایسته عنوانی می‌کند که مدت‌هاست استفاده از آن برای شخصیت‌های علمی ایران، دشوار است: «علامه».

از حسابداری تا اجتهاد و حقوق

جعفری لنگرودی 24 فروردین 1302 در لنگرود به‌دنیا آمد. پدرش روحانی و کاسب بود و تحصیلات مقدماتی را به پسر آموخت. بعدتر اما پدر در تامین مخارج تحصیل او درماند و لنگرودی جوان به فکر ترک تحصیل افتاد: «من ترجیح دادم که ترک تحصیل کنم و در فکر کاری باشم تا در فرصت مناسب تحصیلات قطع‌شده را دنبال کنم. دست روزگار مرا به اداره ذوب‌آهن بندر نوشهر کشانید و مدتی حسابدار آنجا بودم. قرار بود که محمولات کارخانه که از آلمان از طریق روسیه شوروی و بحر خزر به مرز ایران می‌رسید به کرج حمل شود و کارخانه را در آنجا بسازند. اما وقوع جنگ جهانی دوم آن برنامه را به‌هم زد. به‌خاطر دارم که یک روز صبح زود دوستی نزد من آمد و گفت برخیز! سربازان روسی به ساحل نزدیک می‌شوند! واقعا چه روز تلخ و وحشتناکی!» این روز تلخ اما آینده‌ای بهتر را پیش روی لنگرودی گشود؛ زیرا ازهم گسیختگی اوضاع، او را دوباره به‌صرافت تحصیل انداخت و این‌بار گذار او به قم و حوزه علمیه این شهر افتاد. جعفری پس از تلمذ نزد استادانی چون سید‌حسین طباطبایی بروجردی، سید‌صدرالدین صدر، محمد‌تقی خوانساری، محمد‌تقی ادیب نیشابوری (ثانی)، هادی کدکنی خراسانی و میرزا‌مهدی آشتیانی، در نهایت این مسیر، از دست میرزا‌هاشم مدرس‌قزوینی به درجه اجتهاد نایل شد. لنگرودی در کنار تحصیلات حوزوی در رشته حقوق دانشگاه تهران نیز به تحصیل مبادرت ورزید، در سال 1339، دکترای حقوق خود را از این دانشگاه اخذ کرد و به‌همراه دکتر ناصر کاتوزیان به‌عنوان نخستین دانشجویانی ثبت شدند که از رساله دکتری خود در این دانشگاه دفاع کردند. موضوع رساله لنگرودی «تاثیر اراده در حقوق مدنی» بود و داوران رساله، سید‌حسن امامی، موسی عمید و سید‌محمد مشکوه، به رساله درجه «عالی» اعطا کردند. سال بعد، لنگرودی همین رساله را در قالب کتاب منتشر کرد. این البته نخستین تالیف او نبود. در کنار این او مدتی نیز رئیس دانشکده حقوق دانشگاه تهران و همزمان مدیر گروه حقوق خصوصی این دانشکده بود و به همین دلیل لقب «ذو الریاستین» را به او داده بودند.

آثار

لنگرودی در عمر گرانبار خود بیش از 50 کتاب نوشت و در اهمیت تالیفات او همین بس که به گفته صحیح کامبیز نوروزی، حقوقدان، «اگر کتاب‌های جعفری لنگرودی و مرحوم ناصر کاتوزیان و مرحوم حسن امامی را از کتابخانه حقوق ایران برداریم، با کتابخانه‌ای فقیر مواجه می‌شویم.» از مشهورترین آثار لنگرودی می‌توان به «اصول فلسفی حقوق»، «تاریخ حقوق ایران (از انقراض ساسانیان تا آغاز مشروطه)»، «مکتب‌های حقوقی در حقوق اسلام»، «صد مقاله در روش تحقیق در علم حقوق»، «فلسفه عمومی حقوق بر پایه اصالت عمل (تئوری موازنه)»، «ترمینولوژی حقوق»، «اندیشه و ارتقاء (یک‌صدو‌یک مقاله در علم ماهیت‌شناسی حقوقی)»، «فلسفه اعلی در علم حقوق»، «تاریخ معتزله» و... اشاره کرد. لنگرودی علاقه‌ای خاص نیز به ایران و فرهنگ ایرانی داشت و به همین علت، چهار کتاب نوشت که در آنها به «راز بقای ایران» در سخن چهار شاعر شهیر ایرانی، حافظ، مولوی، نظامی و فردوسی می‌پرداخت. علاوه بر اینها، او در «دروس عرفان»، تاریخ 1200 ساله عرفان و تصوف را مورد بررسی قرار داد. در زمینه ادب و هنر نیز لنگرودی آثاری از خود به یادگار گذاشت؛ کتاب‌هایی چون «منطق ادبی»، «سیمای شعر» و «فلسفه فرهنگ و هنر».
یکی از مهم‌ترین و ماندگارترین فعالیت‌های او اما، انتشار دایره‌المعارف عمومی حقوق موسوم به «الفارق» بود که سال 1385 در پنج جلد به چاپ رسید. این دایره‌المعارف یک دایره‌المعارف عمومی-حقوقی است که در آن اصلاحات و تعابیر فقهی و حقوقی به‌ترتیب حروف الفباء با سبکی خاص تبیین و تشریح شده است.‌ این کتاب در بیست‌و‌ششمین دوره جایزه کتاب سال، عنوان برترین کتاب را در رشته حقوق از آن خود کرد. شیوه تدوین این اثر، متفاوت از سایر آثار مشابه او همچون ترمینولوژی حقوق و دانشنامه‌ حقوقی بود و در این مجموعه، لنگرودی افزون بر ارائه تعریف جامع و کامل واژه‌ها و اصطلاحات، به‌طور استدلالی به بیان مسائل، فروض و فروعات مرتبط با آن پرداخت و به آرای سایر حقوقدانان و فقهای شیعه و بعضاً اهل سنت نیز اشاره کرد.

مشارکت در تدوین پیش‌نویس قانون اساسی

لنگرودی از جمله کسانی بود که در تدوین پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز مشارکت داشت. پیش از پیروزی انقلاب 1357، با موافقت امام خمینی، متنی به سرپرستی حسن حبیبی در پاریس تهیه شده بود. پس از پیروزی انقلاب، اما گروهی دیگر از حقوقدانان به سرپرستی شورای انقلاب و یدالله سحابی، مامور تهیه پیش‌نویس دیگری شدند. این گروه شامل افرادی چون ناصر کاتوزیان، عبدالکریم لاهیجی، حسن حبیبی، محمدجعفر جعفری لنگرودی، ناصر میناچی و ابوالفتح بنی‌صدر بودند. قرار بود این گروه هر روز جلساتی در حسینیه ارشاد برگزار کنند و در مدت حدود یک‌ماه پیش‌نویس آماده شود. در این پیش‌نویس، که به نظر می‌رسید بر اساس جمهوری نیمه‌ریاستی مستقر در جمهوری پنجم فرانسه تدوین شده بود، ریاست کشور بر عهده رئیس‌جمهوری منتخب مردم بود اما ریاست دولت را نخست‌وزیری به پیشنهاد رئیس‌جمهوری و تأیید مجلس بر عهده داشت. قوه مقننه کشور از یک مجلس به نام مجلس شورای ملی تشکیل می‌شد. در این پیش‌نویس اشاره‌ای به «ولایت‌فقیه» وجود نداشت اما «شورای نگهبان قانون اساسی» با تفاوت‌هایی در شکل انتخاب حقوقدانان و فقها و نحوه مداخله این شورا در تصویب قوانین پیش‌بینی شده بود. آن پیش‌نویس البته بعدتر کنار گذاشته شد و به شکلی دیگر از سوی مجلس خبرگان به تصویب رسید.

دفاع از استقلال رشته حقوق

لنگرودی پس از انقلاب نزدیک به یک دهه در ایران بود و در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت و در کنار ناصر کاتوزیان، رونقی به دانشکده حقوق داده بود. در کنار این او کوشید در برابر کسانی که گمان می‌بردند با وجود فقه نیازی به رشته حقوق به‌طور مستقل نیست و می‌توان این رشته را منحل کرد، از استقلالِ حقوق دفاع کرد. اواخر دهه 1360 او به انگلستان مهاجرت کرد و فعالیت‌های علمی خود را در ارتباط با ایران از آنجا ادامه داد. 29 آبان 1398 در تالار علامه امینی دانشگاه تهران همایش ملی تجلیل از مقام علمی استاد لنگرودی برگزار شد. این همایش با استقبال جامعه حقوقی کشور مواجه شد و بیش از یک‌صد مقاله، با مشارکت 149 نویسنده به آن ارسال شد و 54 نفر از استادان بزرگ حقوق داوری مقالات ارسالی را بر عهده گرفتند. در روز همایش نیز حقوقدانان برجسته و روسای اسبق دانشکده حقوق دانشگاه تهران نظیر سید‌مصطفی محقق‌داماد، سید‌حسین صفایی، حسنعلی درودیان، محمدرضا ضیایی بیگدلی، محمد درویش‌زاده، محمدحسین ساکت، علیرضا گنج‌دانش، عباس کریمی و محمدرضا تخشید به ایراد سخن پرداختند و مقام علمی استاد را برشمردند. لنگرودی نیز با تماس تصویری در این مراسم حضور پیدا کرد و آخرین سخنرانی خود را قرائت کرد.

به روایت کاشی؛ از تغییر نترسید

استاد اینک در میان ما نیست اما اثر حضور او و آثارش ورای حوزه حقوق ماندگار خواهد بود؛ کمااینکه محمدجواد غلامرضا کاشی، استاد نام‌آشنای علوم سیاسی در متنی که در کانال تلگرامی خویش منتشر کرد با ذکر خاطره ای نشان داد که چگونه حتی سخنی کوتاه می‌تواند جهانی جدید به روی آدمیان بگشاید: «دانشجوی ایشان نبودم، چند‌بار در کلاس‌های ایشان شرکت کردم و گاهی اوقات، در جمع دانشجویانی بودم که گرداگردش جمع می‌شدند. یک‌جمله از ایشان به خاطرم مانده است. عبارتی که مثل یک نهال کوچک در درون من بارور شد. یک‌بار خطاب به دانشجویانش گفت، مثل کسانی نباشید که از تغییر، احساس ویرانی می‌کنند. او از ایران رفت، اما می‌توان همه رویدادهای کشور را در پرتو این عبارت حکیمانه تفسیر کرد. جامعه تغییر کرد، نسل‌های تازه به میدان آمدند، مطالبات تازه در میان افتاد و همه امور داخلی و خارجی دگرگون شد اما متولیان امور از تغییر ترسیدند و خیال کردند شجاعت و بزرگی در اثبات این نکته است که مرغ یک پا بیشتر ندارد. در را به همان پاشنه‌ای چرخاندند که از اول ساختند.»