ایران غایب کنفرانس رائیسینا ۲۰۲۳

روابط تهران- دهلی‌نو متاثر از دو ثانیه از یک فیلم تبلیغاتی: چرا سفر وزیر خارجه به هند لغو شد؟

توقف مذاکرات برای احیای برجام، موضوع همکاری تسلیحاتی با روسیه در جنگ علیه اوکراین و اعتراضات داخلی که در نهایت منجر به شکل‌گیری تنش در روابط ایران با غرب شده است موجب شده تا حساسیت در قبال رویکرد همسایگان و کشورهای مهم منطقه و بین‌المللی در قبال تهران افزایش پیدا کند. روابط با هند به‌عنوان یکی از کشورهایی که به‌طور سنتی تلاش کرده تا فارغ از تحولات عرصه جهانی، تعامل مثبت با ایران را در دستور کار قرار دهد از این منظر دارای اهمیت است. در همین راستا نیز یکی از سوالات مهم در ماه‌های اخیر این است که موضوعات ذکرشده در سطر نخست تا چه میزان بر روابط تهران- دهلی‌نو تاثیر خواهد گذاشت و تعامل دو کشور را دستخوش تغییر خواهد کرد.
در تازه‌ترین تحول در روابط ایران و هند، روز شنبه رسانه‌های هندی از لغو سفر حسین امیرعبداللهیان به هند به منظور سخنرانی در «اجلاس رائیسینا» با مشارکت وزارت خارجه هند و اندیشکده «آبزرور ریسرچ فاندیشن» خبر دادند. ایندین اکسپرس مدعی شد عدم حضور وزیر امور خارجه ایران اعتراضی به صحنه‌هایی از فیلم تبلیغاتی این کنفرانس است که در آن چند دختر ایرانی اقدام به بریدن موهای خود می‌کنند. ناصر کنعانی روز دوشنبه در پاسخ به سوال خبرنگاران گفت: «با کمال تاسف شاهد اقدام غیرحرفه‌ای از سوی این اجلاس بودیم و مورد اعتراض ایران قرار گرفت.» سخنگوی وزارت امور خارجه افزود: «به‌رغم فشردگی برنامه‌های سفر وزیر محترم در این زمینه تلاش شده بود که امکان فراهم شود اما تاکنون چنین سفری قطعی نشده است.»
اجلاس بین‌المللی رائیسینا به‌عنوان یک کانون چندمنظوره با حضور نمایندگان کشورهای مختلف دنیا همه‌ساله در دهلی‌نو پایتخت کشور هند برگزار می‌شود تا صاحبنظران به بررسی مسائل چالش‌برانگیز و مناقشه‌آمیز پیش‌روی جامعه جهانی بپردازند. اجلاس رائیسینا یک کنفرانس چندجانبه است که به مهم‌ترین موضوعات سیاسی پیش روی جامعه جهانی می‌پردازد. در واقع این کنفرانس با حضور مقامات و رهبران جهانی در زمینه‌های سیاسی، تجارت، رسانه و جامعه مدنی همه ساله در کشور هند برگزار می‌شود تا درباره طیف گسترده‌ای از موضوعات مربوط به سیاست بین‌المللی بحث و تبادل‌نظر کنند. محمدجواد ظریف در اجلاس رائیسینا ۲۰۲۱ که به علت شیوع کرونا به صورت مجازی برگزار شده بود و بخش قابل‌توجهی از آن به موضوع افغانستان اختصاص داشت، گفت: «همه ما کشور‌های منطقه توافق داریم که گفت‌وگوی صلح افغانستان باید با رهبری افغان، افغان‌محور و در کنترل مردم افغانستان باشد.» وزیر امور خارجه وقت ایران همچنین ضمن دعوت از همه کشورها برای سرمایه‌گذاری در بندر چابهار گفت: «چابهار برای همکاری منطقه است، علیه چین نیست، علیه گوادر نیست، بلکه برای پیشرفت منطقه است...»
وزیر امور خارجه پیشین ایران در اجلاس سال ۲۰۲۰ نیز بخش قابل‌توجهی از سخنرانی خود را به موضوع ترور سردار سلیمانی، توسط ایالات متحده اختصاص داد و در بخشی از این سخنرانی نیز با انتقاد از عدم اجرای تعهدات اروپا در قبال برجام گفت: «ما توافق برجام را داشتیم. برجام حاصل مذاکره کری و ظریف نبود؛ تعهد دولت آمریکا بود، الان با ذوق‌زدگی صحبت از «توافق ترامپ» می‌کنند؟ چه توافقی!؟ توافقی که ۱۰ ماه هم طول نکشد!؟ یا به اندازه پرواز از کانادا تا آمریکا؟ کشور‌های اروپایی ملت‌های مستقلی هستند اما آنها به تعهدات خود عمل نکرده‌اند. پاراگراف ۱۲۳ برجام درباره تعهدات اروپایی‌هاست. اتحادیه اروپا بزرگترین اقتصاد را دارد پس چرا از کشور قلدر آمریکا می‌ترسد، اقتصاد ما بدون اینکه ایران تقصیری داشته باشد در دو سال گذشته دچار خسارت شده است.» مهمان ایرانی اجلاس رائیسینا ۲۰۲۲ اما تنها مدیرکل غرب آسیا و دستیار وزیر امور خارجه بود. سیدرسول موسوی، همزمان با این اجلاس در حساب توئیترش نوشت:«هم‌زمان با شرکت در گفتمان رائیسینا ۲۰۲۲، بررسی ابعاد مختلف روابط دوجانبه ایران و هند و رایزنی درباره مسائل منطقه‌ای با همکارم، مدیرکل سینگ، فرصت خوبی بود.»

هند و ایران، تعامل برنده و بازنده یک بحران

هند در سال‌های اخیر و به‌ویژه در سال‌های به قدرت رسیدن نارندرا مودی، نخست‌وزیر این کشور تلاش کرده تا از تمامی فرصت‌ها و تحولات جهانی برای پیشبرد اهداف دهلی‌نو بهره ببرد. شاخص‌ترین و نزدیک به ذهن‌ترین مثال برای این ویژگی، بهره‌مندی حداکثری کشور هفتاد و دو ملت از بحران اوکراین در سال اخیر است. دهلی‌نو در سالی که جهان با بحران انرژی و اثرات ناشی از تحریم نفت و گاز روسیه دست و پنجه نرم می‌کرد، به‌رغم فشار آمریکا برای توقف تبادلات اقتصادی با روسیه، با خرید نفت ارزان‌قیمت از این کشور توانست جهش قابل‌توجهی را در عرصه اقتصادی رقم بزند و عنوان برنده اصلی بحران اوکراین را برای خود ثبت کند. این در حالی است که مطرح شدن موضوع فروش پهپاد به روسیه نه‌تنها تهران را به‌صورت خواسته یا ناخواسته به‌عنوان هم‌پیمان طرف آغازگر جنگ در اذهان جهانی جلوه داده، بلکه بازار ارزان نفت روسیه نیز موجب شده تا نه‌تنها هند که چین نیز به این بازار تمایل پیدا کند و در نهایت ایران را بازنده بحرانی کرده که این روزها در سالگرد آغاز آن قرار داریم.
دهلی‌نو که سال‌هاست دیپلماسی پویا را به یکی از بازوهای قدرتمند خود برای تحقق اهدافش در عرصه جهانی تبدیل کرده است، در میانه تنش‌های جهانی یک‌سال اخیر که محمد البرادعی، دیپلمات باسابقه مصری از آن با عنوان «آشفتگی شگفت‌انگیز» یاد می‌کند نیز تلاش کرده تا همچنان در تیتر اخبار دیپلماتیک جهان حضوری پررنگ داشته باشد. سوبراهمانیام جایشانکار، وزیر امور خارجه هند روز سه‌شنبه در مصاحبه‌ای گفت: «روابط هند با همه قدرت‌های بزرگ خوب است. چین یک استثناست زیرا این کشور توافقنامه‌های مدیریت مرزها با دهلی را نقض کرده است.»

دهلی‌نو و ایجاد فرصت برای بیان دیدگاه‌های تهران

هند از اول دسامبر ۲۰۲۲ ریاست گروه ۲۰ را از اندونزی تحویل گرفت و در سال ۲۰۲۳ ریاست این گروه را عهده‌دار خواهد بود و همچنین از ۱۶ سپتامبر ۲۰۲۲، ریاست دوره‌ای سازمان همکاری شانگهای را برعهده گرفته است. دهلی‌نو همچنین روز ۱۲ ژانویه میزبان نخستین اجلاس سران کشورهای در حال توسعه از آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی بود تا دیدگاه‌های کشورهای جنوب جهانی را گردآوری کرده و واسطه انتقال آنها به گروه جی۲۰ باشد. نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند در این اجلاس اعلام کرد که قصد دارد بلندگویی برای صدای جنوب باشد. دهلی‌نو از وزیر امور خارجه ایران نیز برای سخنرانی در این نشست دعوت کرده بود تا فرصتی را برای بیان دیدگاه‌های تهران نیز فراهم کند. میزبانی دهلی‌نو از رئیس دستگاه دیپلماسی تهران زمانی اهمیت دوچندان پیدا می‌کند که با مرور تحولات ماه‌های گذشته به این باور می‌رسیم که فرصت‌های ایران برای بیان دیدگاه و دفاع از خود به‌طرز چشمگیری کاهش یافته تا جایی که تهران در کنار مسکو غایب نشست امنیتی مونیخ بود و حتی فضا برای حضور امیرعبداللهیان در نشست داووس نیز فراهم نشد.
هرچند این مسئله غیرقابل انکار است که حسین امیرعبداللهیان از توانایی محمدجواد ظریف در ایراد سخنرانی و ایجاد جریان در نشست‌های بین‌المللی بهره‌ای ندارد تا بتواند نقش وزیر امور خارجه پیشین را برای شکست اجماع در مجامع علیه کشور ایفا کند، اما استفاده از فضای سخنرانی و حضور در این مجامع در حداقلی‌ترین شرایط نیز امروز مورد نیاز کشور است و هند نیز به جهت سیاست نسبتا مستقل خود در عرصه بین‌المللی حاضر است آن را در اختیار ایران قرار دهد. هند که پیش از خردادماه و انتخاب ۵ عضو جدید غیردائم شورای امنیت، به مدت دو سال عضویت غیردائم این نهاد را برعهده داشت و عضویت شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را نیز داراست براساس شواهد تلاش کرده تا در رویکردی مستقل، در موضوعات مرتبط با ایران نقش‌آفرینی مثبتی داشته باشد و ایران در روزهای پیش رو بیش از هر زمان دیگری باید تمامی ظرفیت‌های خود برای فرار از انزوا را فعال کند و دهلی‌نو نیز یکی از همین ظرفیت‌هاست.

چابهار، جلوه همکاری‌های اقتصادی ایران و هند

ایران و هند طبق اعلامیه دهلی‌نو در سال ۲۰۰۳ توافق کردند که بندر چابهار را توسعه بخشند، اما توافق نهایی بین دو کشور در می‌۲۰۱۶ حاصل شد. هرچند همکاری دو کشور در این بندر با فراز و نشیب فراوانی همراه بوده و هنوز به سرانجام مشخصی نرسیده است، اما این مسئله قابل توجه است که دهلی‌نو در کنار بغداد تنها بازیگرانی بودند که توانستند در دوران تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران به‌ویژه در سال‌های اعمال سیاست فشار حداکثری، برای تداوم همکاری با تهران در حوزه‌های مشخصی از واشنگتن مجوز بگیرند و این از اهمیت چابهار و همکاری با ایران برای هند در جهت مقابله با چین، پاکستان و دسترسي به بازارها و منابع انرژي آسياي مرکزي و افغانستان حکایت دارد. در همین راستا نیاز متقابل ایران و هند به یکدیگر فضایی را مهیا کرده که شاید تاکنون آنطور که باید مورد توجه سیاستگذاران در تهران قرار نگرفته است. زسارباناندا سونوال وزیر بنادر، کشتیرانی و آبراهه‌های هند که مردادماه امسال به ایران سفر کرده بود در دیدار با همتای ایرانی خود گفت: «ما با دستور نخست‌وزیر هند، آقای مودی، به‌دنبال ارتقای روابط اقتصادی از طریق سرمایه‌گذاری در این بندر هستیم و امیدواریم بتوانیم در آینده نزدیک بندر چابهار را به یکی از بنادر مهم جهان تبدیل کنیم.» هجدهمین جلسه ستاد هماهنگی روابط اقتصادی خارجی که روز اول اسفند در وزارت امور خارجه با ریاست مهدی صفری، معاون اقتصادی وزیر امور خارجه برگزار شد نیز به موضوع همکاری با هند اختصاص داشت. در این جلسه با تأکید بر اهمیت هند در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران زمینه‌های همکاری با این کشور با تأکید بر توسعه بندر چابهار و ضرورت فعال‌سازی کریدور شمال - جنوب برای دو کشور، بهبود روابط تجاری با این کشور، گسترش روابط در حوزه محصولات دانش‌بنیان و فناوری اطلاعات و ارتباطات و پارک‌های لجستیک بررسی شد.

دولت سیزدهم و هند

دیدار سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور با نخست‌وزیر هند در حاشیه اجلاس سازمان همکاری شانگهای در پایتخت ازبکستان در شهریورماه، سفر حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه به هند در خرداد و سفر علی باقری به این کشور در آذرماه مجموعه تعاملاتی است که از آغاز دولت سیزدهم میان دو کشور رقم خورده است. همچنین نشست بعدی سازمان همکاری شانگهای نیز در دهلی‌نو برگزار خواهد شد که در جریان آن با سفر رئیس‌جمهور، ایران به‌صورت رسمی به عضویت این پیمان درخواهد آمد. سیر وقایع در روزهای آینده مشخص خواهد کرد که ابعاد موضوع عدم شرکت وزیر امور خارجه در کنفرانس رائیسینا و اعتراض تهران به کلیپ تبلیغاتی این نشست تا چه اندازه بر روابط دو کشور سایه خواهد انداخت، اما مسئله غیرقابل انکار این است که تحولات یک سال اخیر تا حد زیادی انتخاب‌های ایران را محدود کرده است و هر روزنه‌ای برای نقش‌آفرینی و بازیگری در عرصه منطقه و بین‌الملل باید مورد توجه جدی قرار بگیرد.