چنارها ایستاده می‌میرند/کارشناسان فضای سبز شهری می‌گویند تهران دیگر جای زنده ماندن چنار نیست
۱۰۰ چنار خشک دیگر از خیابان ولیعصر تهران حذف می‌شوند و به جایشان درختانی دیگر می‌نشینند؛ چنارهایی جوان‌تر، بدون حافظه‌ای از روزهایی که بر این خیابان رفته و هیچ اعتمادی به زنده‌ماندن‌شان نیست؛ مرثیه‌ای برای درختان تهران.
100 چنار خشک دیگر از خیابان ولیعصر تهران حذف می‌شوند و به جایشان درختانی دیگر می‌نشینند؛ چنارهایی جوان‌تر، بدون حافظه‌ای از روزهایی که بر این خیابان رفته و هیچ اعتمادی به زنده‌ماندن‌شان نیست؛ مرثیه‌ای برای درختان تهران. چنارهای ولیعصر به آهستگی در حال از دست رفتن‌اند و جایگزین کردن دوباره با درختانی دیگر هم جای آنها را پر نخواهد کرد.
مسئولان شهرداری می‌گویند که درختان خشک شده‌اند و باید قطع شوند، مسئولان میراث فرهنگی تهران می‌گویند که استعلامی برای قطع آنها گرفته نشده و متخصصان محیط‌زیست می‌گویند که کاشت دوباره درخت چنار در این مسیر که هنوز آلاینده‌های آن برطرف نشده، بی‌فایده است و باید فاتحه چنارهای خیابان ولیعصر را خواند و به فکر کاشت نوع دیگری از درخت باشیم.
حذف و جایگزین کردن چنارهای خیابان ولیعصر با نهال‌ها و درختانی کمی جوان‌تر اتفاق تازه‌ای نیست، حداقل در دهه 90 بارها اتفاق افتاده و در همه سال‌ها با اعتراض روبه‌رو می‌شد، مثل آخرین اقدامی که اوایل اسفندماه امسال برای قطع درختان خشک از پارک‌وی تا تجریش رخ داد و کارزاری مردمی هم برای آن به راه افتاد. اتفاقی که شهرداری تهران می‌گوید، برای جایگزین کردن درختان خشک و آسیب‌دیده با چنارهای جوان‌تر است.
خزان چنارها در تابستان
هرسال چنارهای خشک بلندترین خیابان تهران توسط شهرداری مناطق مختلف قطع و حتی با نهال‌های پنج‌ساله هم جایگزین می‌شوند اما هنوز جوی‌های آب بتنی و سیمانی، آلودگی آب و خاک و ساخت‌وساز خانه‌ها در اطراف درختان و نورپردازی‌های شبانه در این خیابان پابرجا مانده‌اند که همه قاتل چنارهای تهران‌اند. این تصمیم مدیریت شهری در طول یک‌دهه اخیر جلوی خشک‌شدن دوباره چنارها را نگرفته است و حالا از راه‌آهن تا پارک‌وی، دیگر خبری از آن دالان سبز تهران نیست و تعداد چنارها آنقدر کم است که با پیمایشی کوتاه قابل شمارش‌اند. طرح احیای درختان کهنسال خیابان ولیعصر اسفندماه سال 1397 آغاز شد و قرار بود هزار اصله درخت در محدوده پارک‌وی تا میدان راه‌آهن کاشته شود اما غیر از محدوده منطقه یک، سلامت چنارهای باقی بخش‌های خیابان ولیعصر تعریفی ندارد. نتیجه اجرای طرح؟ مشخص نیست.
حالا شهرداری منطقه یک تهران هم دوباره از اوایل اسفندماه در ادامه همان طرح، واکاری درختان چنار را شروع کرده و قرار است 100 چنار را در محدوده پارک‌وی تا ابتدای خیابان شریعتی با درختانی با بن بالای 50 سال جایگزین کند، چنارهایی که از اقلیم شمال به تهران منتقل شده‌اند و بر سر تاب‌آوری و انطباق آنها با اقلیم تهران بحث است.
شهرداری منطقه یک می‌گوید، با نگهداری یک‌ماهه این درختان در تهران، می‌توان آنها را با شرایط آب‌و‌هوایی و اقلیم این شهر وفق داد اما هادی کاشانی، مدیرعامل جمعیت داوطلبان سبز و کارشناس فضای‌سبز شهری می‌گوید که این تصمیم تاثیری بر ادامه حیات این درختان ندارد. نه‌تنها انتقال چنارهای بن بالا، بلکه ادامه کاشت چنار در تهران دودزده و شلوغ بی‌تاثیر است و باید با چنارها خداحافظی کنیم، چون شرایط این شهر برای زنده ماندن آنها مناسب نیست.
گونه چنار بومی ایران محسوب می‌شود اما در مقابل، درشرایط اقلیمی و آلایندهها بسیار حساس است و علاقه زیادی به رطوبت و آب دارد و دمای پایین و خنک را می‌پسندد؛ درست خلاف شرایط امروز تهران که چنارها در کنار معابر آن با انواع آلاینده‌های آب‌وهوا و خاک روبه‌رو می‌شوند و رو به زوال، بیماری و خشکی می‌روند.
هادی کاشانی به «هم‌میهن» می‌گوید که سطح مقطع برگ درختان چنار بزرگ است و انواع آلایندهها روزنه‌های آن را مسدود می‌کند و همین ویژگی باعث می‌شود فرآیند فتوسنتز و تنفس گیاه مختل شود. این درخت نمی‌تواند دمای بسیار بالا را تحمل کند و درنتیجه در اوج دمایی تابستان – اواخر خرداد تا اوایل تیر و مردادماه- با نزدیک شدن دمای هوا به 40 درجه معمولاً خزان تابستانه درخت چنار را می‌بینیم که تاج بالایی برگ‌ها از شدت گرما می‌سوزد و بعد از پایین آمدن دما، درخت دوباره برگ جدید تولید می‌کند.
ساخت پیاده‌‌راه و نهرسازی‌هایی که سال‌ها پیش با مصالح سیمانی و بتنی انجام شده، تهویه خاک را برهم زده و تاسیسات شهری مانند حفاری کانال‌های فاضلاب و برق و آب برای بستر درختان شرایط سختی را ایجاد کرده و ساخت‌وسازها در املاک مجاور به ریشه‌های آنها آسیب زده است. آبی که حالا پای درختان جاری است در گذشته دور، از کانالی در محدوده ده اوین و رود دره درکه کانال‌کشی می‌شد که دیگر خبری از آن نیست و امروز پساب‌های حاصل از بارش و آبی که از بالادست آلوده شده پای چنارهای ولیعصر جاری است.
کاشانی می‌گوید در این شرایط با اصرار و پافشاری مدیریت شهری بر کاشت مجدد گونه چنار با قواره‌های بزرگ روبه‌رو می‌شویم: «از آنجا که شرایط محیطی در خیابان ولیعصر تغییر نکرده است، انتقال چنارهای بزرگ از شمال یا شهرهای اطراف تهران با قیمت گزاف و کاشت آن در بستر ولیعصر فقط در یکی، دو سال اولی که ریشه در محدوده خاک ریخته شده، قابل قبول است. به محض اینکه ریشه‌ها از آن فضا خارج می‌شوند، دوباره زوال آنها شروع می‌شود؛ چون همان عوامل خشک شدن درختان باقی مانده است.
درنتیجه هر وقت درختی در سنین میانسالی در حاشیه ولیعصر نمی‌بینیم. شهرداری همان اقدامات سابق را ادامه میدهد. چند سال پیش در کنارخیابان فاطمی هم چنارها حذف شد و درختان چنار بزرگ را کاشتند، الان ببینید که چه وضعیتی دارند؟ در این شرایط هم با وجود عواملی که درختان را به سمت زوال و خشکی می‌برند، طرح‌های احیای درختان خیابان ولیصر با کاشت مجدد گونه چنار اتفاق بیهوده‌ای است.»
در محدوده منطقه یک، حدفاصل تجریش و پارک‌وی، آخرین بقایای درختان چنار خیابان ولیعصر است و در سایر مناطق تقریباً چیزی باقی نمانده است. شاید آخرین سنگر برای چنارها همین قسمت از خیابان ولیعصر باشد.«شهرداری منطقه یک، پیمانکاری مخصوص درختان چنار به‌کار گرفته و بهتر است معرفی شود تا رزومه آن را بدانیم.
صرف‌نظر از مکانیسم‌های نظارتی مدیریت شهری، نهادهایی مثل سازمان‌های مردم‌نهاد و سایر نهادهای دانشگاهی هم باید بتوانند در این روند نظارتی دخیل باشند. در گذشته سازمان بوستان‌ها و فضای سبز، کارگروه ویژه حفاظت از درختان خیابان ولیعصر داشت اما به‌نظر میرسد مدت‌هاست این کار گروه تشکیل نشده است. سایر ارگان‌ها مثل موسسه تحقیقات آب و خاک و جنگل‌ها هم می‌توانند اساتیدی در این کارگروه داشته باشند که توان‌شان فراتر از توان علمی مدیریت شهری، اما این سازوکار وجود ندارد.»
به اعتقاد او، در این شرایط بهتر است مدیریت شهری بپذیرد که دیگر امکان حفظ درخت چنار به‌ویژه در حاشیه معابر پرتردد و با عوامل تهدید زیاد، مقدور نیست و شاید باید از گونه‌های مقاوم‌تر نسبت به انواع آلایندهها استفاده کرد. «در این شرایط باید از گونه‌های مقاوم دیگر مثل «داغداغان» استفاده شود که آستانه تحمل نسبت به خشکی، کم‌آبی و آلایندهها بسیار بیشتر و مقاوم‌تر است و امیدوار باشیم در حاشیه خیابان تاب‌آوری بیشتری داشته باشد.»
چنارهای باقی‌مانده را از دست می‌دهیم
آلودگی نوری، استراحت شبانه درختان خیابان ولیعصر را برهم‌زده و پساب شن و نمک‌پاشی‌ها به‌ویژه در منطقه یک وارد مسیر آبیاری درختان می‌شود. نتیجه آن تنه‌های خشک و ریشه‌های سست است که با یک برف و وزش باد سبک احتمال سقوط آنها وجود دارد: «در این شرایط مدیریت شهری در مخمصه‌ای قرار می‌گیرد که این درختان را رفع خطر، حذف و قطع کند.
طبق قانون، روندی پیش‌بینی شده که درنهایت کمیسیون ماده 7 سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران، متولی تشخیص درخت خشک از سبز و صدور مجوز قطع یا حذف درختان خشک در تهران است. در ابتدا، رفع خطر از درختان خشک باید از طریق قطع شاخه‌ها صورت گیرد و اگر پوسیدگی زیاد شود، تنه باقی‌مانده هم حذف شود. اصرار بر کاشت درخت صرفاً به این دلیل است که درختان چنار ولیعصر ثبت ملی شده‌اند و مدیریت شهری می‌خواهد اصرار کند که گذر را با آن گونه چنار احیا کند که این هیچ‌وقت محقق نمی‌شود.»
نمی‌توانیم امیدوار باشیم که چنارهای تهران احیا می‌شوند؟ پاسخ شهرداری تهران و متخصصان فضای سبز شهری به این سوال متفاوت است. کاشانی می‌گوید، گاهی در یک بستر پارک بزرگ یا مجموعه‌ای که میکروکلیمای خنک‌تری دارد (اردوگاه منظریه یا کاخ سعدآباد یا غرب پارک‌ملت) می‌توانیم امیدوار باشیم که کاشت درخت آنجا دوام بیاورد، اما در حاشیه یک خیابان با انواع عوامل تهدید‌کننده و آلاینده نمی‌توانیم امیدوار باشیم که چنار به عمل بیاید.
«صددرصد می‌توان گفت که چنارهای باقی‌مانده را هم به‌مرور زمان از دست می‌دهیم و عملاً فکر می‌کنم، باید فاتحه چنارهای ولیعصر را در سال‌های آینده بخوانیم.» اما مسئولان شهرداری تهران می‌گویند، طرح‌هایی را آغاز کرده که سلامت چنارها را بررسی کند و برای هرکدام از درختان یک شناسنامه و شرح وضعیت جداگانه دارد و می‌داند که هر درخت نیاز به چه نوع درمانی دارد.
به درختان سالم کاری نداریم
خیابان ولیعصر دی‌ماه 1390 ثبت ملی شد؛ از آسفالت تا چنارهای بلندش و شهرداری تهران باید برای قطع درختان از میراث فرهنگی استان تهران مجوز داشته باشد، اما محسن سعادتی، معاون میراث فرهنگی استان تهران به «هم‌میهن» می‌گوید که شهرداری از آنها استعلامی درباره این موضع نگرفته است؛ اتفاقی که معاون خدمات شهرداری منطقه یک تهران می‌گوید، این درختان خشک شده بودند و «ما به درختان سالم کاری نداریم و اتفاقاً در همان راستا کار می‌کنیم. اصالت و ظاهر خیابان ولیعصر باید به‌صورت گذشته با درخت چنار دوطرف آن حفظ شود و ما هم همین کار را داریم انجام می‌دهیم.»
آمارهایی که به‌صورت پراکنده درباره تعداد چنارهای باقی‌مانده این خیابان مطرح شده، بین شش تا هشت هزار درخت است و رئیس کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر هم مدتی پیش گفته بود که درختان خیابان ولیعصر بیمار شده‌اند و پیش‌تر به شهرداری به‌خاطر تصمیم به قطع درختان ارزشمند خیابان ولیعصر، زیباترین و بلندترین خیابان شهر، اخطار داده و خواسته بودیم از این درختان به خوبی محافظت کنند.
پیرهادی گفته بود که سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری تهران که مسئولیت حفظ بوستان‌های شهر را برعهده دارد، باید پاسخ بدهد که چرا این درختان ارزشمند دچار بیماری شده‌اند؟ مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری تهران یعنی محمدعلی مختاری هم مدتی قبل از کاشت حدود چهار هزار و ۶۰۰ اصله درخت چنار در خیابان ولیعصر خبر داده و گفته است: «در راستای اجرای طرح بازپیرایی درختان در این خیابان، همه درختان خشک و بیمار جداسازی و درختان جدید جایگزین می‌شود.»
چنارها را اسکن کردیم
«ما نزدیک به یک‌سال‌ونیم است که برنامه توموگرافی درختان خیابان ولیعصر، حد فاصل پل پارک‌وی تا میدان تجریش را در دستور کار قرار داده‌ایم. در این طرح همه درخت اسکن و آفات آن شناسایی می‌شود و براساس آن می‌توان برای حفظ و نگهداری درخت تصمیم گرفته شود. این کار درخصوص درختان خیابان ولیعصر انجام شده و مدتی است نسخه‌پیچی برای آنها و نگهداری ویژه باتوجه به کدبندی و شماره‌گذاری برای هر درخت انجام می‌شود. قبلاً اکثر درختان خیابان ولیعصر از طرف سازمان بوستان‌ها شناسنامه‌دار شدند.
کمتر از پنج درصد درختان خیابان ولیعصر، مشکل دارند. فقط بحث آفت نیست و بحث عوامل‌محیطی هم هست که باید آنها را هم از بین ببریم. درمجموع درختان خیابان ولیعصر در این محدوده حال خوبی دارند.» این را احسان صفایی، معاون خدمات شهری منطقه یک تهران به هم‌میهن می‌گوید و درباره جزئیات طرح توضیح میدهد. او می‌گوید، نگهداری از خیابان ولیعصر نسبت به گذشته به‌صورت ویژه‌تر انجام می‌شود و امیدواریم درختی به درختان خشک ما اضافه نشود؛ حداقل تا زمان پایان عمر درخت طبیعی.
صفایی تعداد درختانی که قرار است جایگزین شوند را 100 تنه اعلام می‌کند: «کمتر از 100 درخت خشک در این محور وجود دارد اما ما نزدیک 100 درخت را واکاری می‌کنیم تا تراکم درختان طبق طرح اولیه خیابان ولیعصر حفظ شود. درختان چنار بن‌بالای 50 سال خریداری شده و الان جمع‌آوری، کنده‌کشی و واکاری آن در حال اجراست. این تنه‌های خشک‌شده متعلق به سه تا چهار سال قبل است و در سه، چهار سال اخیر درخت جدیدی در خیابان ولیعصر خشک نشده است، چون ثبت سامانه آنها وجود دارد و اکثراً قدیمی‌اند. به دلایل مختلف؛ گاهی عمدی و گاهی هم به‌دلیل آفت و موارد دیگر خشک شده و از بین رفته‌اند.»
آنطور که صفایی توضیح میدهد، این درختان خشک به کانون آفت تبدیل می‌شوند و به درختان دیگر سرایت می‌کند. از طرف‌دیگر ریشه آنها سست شده و باد و طوفان می‌تواند باعث سقوط آنها شود. به این دو دلیل و بعد از کارهای قانونی ـ ثبت سامانه، رأی کمیسیون ماده 7 ـ درختان در حال جمع‌آوری‌اند و با فاصله کمتر از 24 ساعت درخت جدید جایگزین می‌شود.
جمع‌آوری شبانه آنها به‌دلیل جلوگیری از بروز خطر برای مردم است و در طول روز کاشته می‌شود. «اقدام دیگر شناسایی و مسدود کردن مسیر هرزآب‌هایی است که احتمال آلودگی داشته است و الان آب ورودی به این قسمت از خیابان ولیعصر را مدیریت می‌کنیم. از اردیبهشت و خردادماه، امیدواریم این قسمت پاکسازی شود. درختکاری هم تا قبل از سال جدید به پایان میرسد. در سایر مناطق هم بیشتر بحث واکاری وجود دارد تا حذف درختان خشک. این طرح در راستای طرح قدیمی احیای درختان خیابان ولیعصر است که از سال‌ها پیش شروع شده که سازمان بوستان‌ها خودش درخت تهیه می‌کرد و خودش می‌کاشت.
پارسال خود منطقه 50 درخت بن‌بالا کاشت و امسال هم مسیر چنار سبز شمیران قدیم که از پارک‌وی فعلی تا سر جاده قدیم شمیرانات یا همان خیابان شریعتی در دستور کار داریم تا پایان امسال به اتمام میرسد.» صفایی در حالی از آفت‌زده بودن درختان می‌گوید که کاشانی آن را عامل اولیه نمی‌داند و اعتقاد دارد، مشکلاتی که درباره چنارها داریم، گاهی مربوط به یک بیماری است و وقتی درخت رو به زوال رفت، مشاهده می‌شود که آفات ثانویه مثل انواع چوبخوارها و پوست‌خوارها ممکن است مستقر شود. اما آفات هیچ‌وقت عامل اولیه نیستند.»
درخواست برای نظارت سازمان‌های مردمی
از آذرماه امسال، دو کارزار مردمی در اعتراض به قطع درختان کهنسال خیابان ولیعصر به‌راه افتاده است؛ درخواست کارزار اول که 17 آذرماه کار خود را آغاز کرده است، توقف دستور قطع و جایگزینی درختان و درخواست کارزار دوم، ایجاد راهی برای نظارت بر اجرای کار پیمانکار و از بین بردن همه عواملی است که باعث خشک‌شدن درختان این خیابان شده است.
یونس خسروبیگی، فعال حوزه محیط‌زیست و نویسنده کارزار دوم است و توضیح میدهد که چرا این درخواست از شهرداری مطرح شده است. او توضیح میدهد که قطع‌کردن درختان خشک‌شده باید با نظارت سازمان‌های مردم‌نهاد و کنشگران باشد. «ما همیشه این مشکل را با پیمانکار داشتیم، حتی در شهرهای شمالی و جنگل‌های هیرکانی هم با این مسئله روبه‌رو می‌شویم.
همه‌چیز قانونی پیش می‌رود تا زمانی که کار دست پیمانکار می‌افتد و کارشکنی می‌کنند و هیچ اهرم نظارتی هم روی آنها نداریم. کمیسیون ماده 7 درباره قطع‌شدن این درختان تصمیم می‌گیرد و ما نمی‌توانیم جلوی آن بایستیم، اما در بحث اجرایی‌شدن می‌توان روی آن نظارت‌هایی انجام داد. نمونه آن نحوه جایگزین کردن نهال‌هایی است که چاله‌هایی غیراصولی کنده شده و به درختان کهنسال کناری آسیب زده است.
الان که برخی درختان در معرض خشک‌شدن هستند، می‌گوییم چرا فرآیند درمان و پایش این درختان درمان نشود که دوباره تعدادی از آنها جایگزین شود. در بسیاری از موارد درخت جایگزین شده اما رشد خوبی نداشته و به آسیب درختان قبلی دچار شده است. منطقی این است که درختانی که داریم، حفظ کنیم. شهرداری همه جوب‌های درختان ولیعصر را سنگ‌فرش کرده و جلوی نفوذ آب گرفته شده است؛ شرایطی که خودش به عاملی برای خشک‌شدن درختان تبدیل شده است.»
حالا درخواست او و کسانی که این کارزار را امضاء کرده‌اند این است که شماره‌گذاری درختان خیابان ولیعصر به‌صورت شفاف‌تری انجام شود و جایگزینی درختان هم با دقت و کارشناسی صورت گیرد.
او همراه چند کنشگر دیگر در پایش‌های روز جمعه متوجه آسیب جدی به ریشه‌های چنارهای مجاور در اثر کنده‌کنی شده‌اند که به ریشه‌های چنارهای مجاور آسیب جدی وارد کرده است و باعث خشک‌شدن ریشه‌های این درختان خواهد شد.
آنها می‌گویند درختان چنار در فاصله پارک‌وی و تجریش جز در مواردی معدود بسیار متراکم هستند و درآوردن ریشه جز با آسیب جدی به ریشه درخت مجاور امکان‌پذیر نیست و به همین دلیل لازم است درختان در صورت لزوم و تشخیص کارشناسی برای قطع، تنها کف‌بری شوند. علاوه بر این فرآیند نادرست قطع، پاجوش‌های سالم را از بین برده است.
بسیاری از درختانی که برای قطع علامت‌گذاری شده‌اند، پاجوش سالمی دارند که لازم است حفظ شده تا بتواند جایگزین چنار قطع‌شده، شوند. ولی پاجوش‌ها کاملاً حذف شده و در عوض نهال‌هایی با احتمال تاب‌آوری بسیار کمتر جایگزین شده‌اند. علاوه بر این با وجود ثبت ملی، چنارهای خیابان ولیعصر پلاک‌گذاری نشده‌اند و راهی برای نظارت بر فرآیند قطع آنها وجود ندارد. لازم است هرگونه مداخله تا زمان پلاک‌گذاری و نظارت عمومی متوقف شود.
