عصر جدید اینترنت/با اتصال مستقیم ماهواره به گوشی فیلترینگ در ایران بی‏اثر می‏‌شود؟

روز گذشته گام مهمی در تحقق اینترنت جهانی بدون مرز و کاهش مناطق فاقد پوشش ارتباطی برداشته شد. شرکت استارلینک به‌عنوان زیرمجموعه‌ اسپیس‌ایکس که با استفاده از ماهواره‌ها اینترنت جهانی ارائه می‌دهد، اعلام کرد که با گروه بین‌المللی مخابراتی ویون، وارد همکاری شده تا خدمات «اتصال مستقیم ماهواره به گوشی» را برای میلیون‌ها کاربر در کشورهای مختلف فراهم کند.

هرچند ورود به این حوزه، مسیر دسترسی جهانی، پوشش نامناسب و مناطق کمتر توسعه‌یافته به اینترنت را هموار می‌کند، اما اجرای آن با چالش‌های فناوری، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مواجه خواهد بود. ازسوی‌دیگر، فاز نخست اتصال مستقیم موبایل به اینترنت جهانی و سرنوشت آن با سوالات و ابهاماتی از نظر انتخاب کشورهای اولیه، نقش دولت‌ها و پیامدهای آن برای اینترنت فیلتر و محدود ایران مواجه است. 

پایان نقطه‌ کور ارتباطی؟

در اکتبر سال ۲۰۲3، گزارش شد که شرکت استارلینک قصد دارد تا خدمات Direct to Cell  « اتصال مستقیم به گوشی» را آغاز کند. قرار بود از این طریق ابتدا امکان ارسال پیامک در سال ۲۰۲۴، سپس امکان ارسال داده و صدا در سال 2025 مبتنی بر فناوری‌های ماهواره‌ای محقق شود. هرچند هرازگاهی اخبار ضدونقیضی دراین‌باره منتشر می‌شد، اما این موضوع هربار به نتیجه نمی‌رسید تا اینکه حالا استارلینک با همکاری ویون، گام بزرگی در دسترسی میلیون‌ها انسان به اینترنت جهانی برداشته است.

فاز نخست این همکاری برای دسترسی به خدمات «اتصال مستقیم ماهواره به گوشی» ابتدا در اوکراین آغاز، سپس در قزاقستان ادامه خواهد یافت. این طرح می‌تواند دسترسی بالقوه بیش از ۱۵۰ میلیون کاربر را به خدمات ماهواره‌ای استارلینک فراهم کند و پوشش ارتباطی حتی در مناطق دورافتاده را گسترش دهد.

همچنین این همکاری هم‌زمان با رقابت شدید در بازار ارتباطات ماهواره‌ای صورت می‌گیرد و شرکت‌های دیگری مانند ای‌اِس‌تی اسپیس‌موبایل و پروژه کوایپر آمازون نیز در حال توسعه فناوری مشابه هستند. استارلینک در ابتدا خدمات پیامکی را در این بستر ارائه می‌دهد و در مراحل بعدی، تماس صوتی و اینترنت داده، فعال خواهد شد. این شرکت از زمان آغاز پروژه در سال ۲۰۱۹ با هدف ایجاد یک شبکه اینترنت جهانی بدون مرز کار خود را آغاز کرد. استارلینک اکنون علاوه بر ارائه خدمات خانگی، ارتباطات در هواپیماها، کشتی‌ها و مناطق دورافتاده را نیز پوشش می‌دهد.

به‌گفته ناظران، قرارداد تازه این شرکت با ویون هم می‌تواند آغاز عصر جدیدی از ارتباطات جهانی باشد. عصری‌که در آن مفهوم «بدون سرویس» یا «خارج از محدوده» به تاریخ خواهد پیوست. علاوه بر پیامدهای فناورانه، خدمت جدید شرکت استارلینک پیامدهای اقتصادی، اجتماعی، توسعه‌ای، ژئوپلیتیک و حکمرانی هم دارد.  قرارداد ویون با استارلینک، دسترسی بالقوه بیش از ۱۵۰ میلیون کاربر را فراهم می‌کند و فرصت درآمدزایی بزرگ ایجاد می‌کند، اما رقابت ماهواره‌ای می‌تواند برای اپراتورهای سنتی تهدید باشد. هزینه‌های بالای راه‌اندازی ماهواره‌ها باعث می‌‌شود تنها شرکت‌های بزرگ بتوانند وارد شوند.

همچنین این تکنولوژی دسترسی به اینترنت در مناطق روستایی و دورافتاده را بهبود می‌دهد و می‌تواند آموزش، سلامت و کسب‌وکار محلی را رونق دهد، اما ممکن است نابرابری دیجیتال بین کشورها ایجاد شود. ازسوی‌دیگر، حضور ماهواره‌ها می‌تواند بر قدرت سیاسی و نظامی کشورها تأثیر بگذارد؛ به‌عنوان مثال، استارلینک نقش مهمی در حفظ ارتباطات در اوکراین ایفا کرد.

همین موضوع، حساسیت کشورها نسبت به کنترل فضایی، امنیت ارتباطی و استقلال شبکه‌ها را برمی‌انگیزد و نیاز به مقررات بین‌المللی و مدیریت فرکانس‌ها را پررنگ می‌کند. با این اوصاف به‌نظر می‌رسد که با وجود مزایای اتصال مستقیم موبایل به اینترنت جهانی، محدودیت‌هایی مانند ظرفیت ماهواره‌ها، هزینه‌های پرتاب و نگهداری و موانع قانونی، همچنان چالش‌های پیش‌رو هستند. 

چرا اوکراین و قزاقستان؟ 

علاوه بر این، در نگاه اول باید به این موضوع پرداخت که دلیل انتخاب کشورهای اوکراین و قزاقستان برای اجرای فاز اول چیست. حضور فعال استارلینک در بحران اوکراین، اپراتور محلی قدرتمند ویون در اوکراین و ملاحظات ژئوپلیتیک ازجمله دلایل آغاز فاز اجرایی اتصال مستقیم ماهواره به گوشی در اوکراین اعلام می‌شوند.

بنا بر گزارش‌های واشنگتن‌پست و لوموند،  از آغاز جنگ اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، استارلینک نقش حیاتی در حفظ ارتباطات غیرنظامی و نظامی اوکراین ایفا کرده و بیش از 40 هزار ترمینال در مناطق جنگی فعال شده‌اند. به‌همین‌دلیل اوکراین از قبل، تجربه و زیرساخت لازم برای ارتباط با استارلینک را داشته است.

ازطرف‌دیگر، ویون و کی‌یف‌استار به‌عنوان اپراتور محلی بزرگ، به‌دلیل آسیب‌دیدن زیرساخت‌های زمینی، همکاری با استارلینک را به‌عنوان پشتیبان و جایگزین شبکه ملی می‌بینند. همچنین اوکراین با آمادگی بازار و استقبال دولت، بهترین نقطه برای آزمایش خدمات «اتصال مستقیم به گوشی» است. ازسوی‌دیگر، همکاری در اوکراین جنبه ژئوپلیتیک و نمادین دارد؛ تاجایی‌که اعتبار جهانی و مشروعیت سیاسی استارلینک را تقویت می‌کند.

علاوه بر این، ارزیابی‌ها بیانگر دلایلی ازجمله اهمیت اقتصادی و بازار پایدار، مزیت جغرافیایی برای تست فناوری و همکاری غرب در انتخاب قزاقستان به‌عنوان دومین کشور برای اتصال موبایل به اینترنت جهانی است. بی‌لاین قزاقستان زیرمجموعه ویون، حدود ۱۰ میلیون کاربر دارد و قزاقستان به‌عنوان دروازه آسیای میانه، بازار پایدار و باثباتی برای گروه ویون فراهم می‌کند. همچنین گستردگی و تنوع جغرافیایی قزاقستان با مناطق کوهستانی و بیابانی، آن را به محیط مناسبی برای آزمایش سرویس جدید استارلینک تبدیل کرده است.

ازطرف‌دیگر، قزاقستان سابقه طولانی در حوزه فضایی دارد و با سیاست‌های منعطف اخیر، زمینه همکاری با شرکت‌هایی مانند اسپیس‌ایکس برای پروژه‌های فناوری و اینترنت ماهواره‌ای فراهم شده است.  باتوجه به اینکه هر کشور طیف فرکانسی مشخصی برای اینترنت و تلفن‌های همراه دارد، استارلینک برای اینکه بتواند خدمات خود را در هر کشور به‌صورت قانونی و پایدار ارائه دهد، به مجوز و همکاری حداقل بخشی از دولت و اپراتورهای محلی نیاز دارد.

ازسوی‌دیگر، قابلیت‌های اینترنت ماهواره‌ای در ایجاد قدرت نرم، می‌تواند نگرانی‌هایی برای دولت‌ها ایجاد کند. آن‌ها می‌توانند دسترسی را مسدود کنند و حتی ترمینال‌ها را در مناطق غیرمجاز غیرفعال کنند. البته استارلینک می‌تواند مانند تجربه اوکراین، بدون زیرساخت زمینی کار کند و سیگنال مستقیم به دستگاه‌ها بفرستد، اما در سرویس Direct-to-Cell وابستگی به دولت‌ها و اپراتورهای محلی بیشتر است و بدون همکاری اپراتور دارای مجوز، اجازه استفاده از فرکانس موبایل را ندارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تاکنون اوکراین و ایالات‌متحده مجوز همکاری با استارلینک صادر کرده‌اند.

در لبنان، عربستان و امارات‌متحده عربی مقررات جدیدی در حال تدوین است تا چارچوب فعالیت خدمات ماهواره‌ای مانند استارلینک را مشخص کنند. در مقابل در کشورهایی همچون ایران، روسیه، چین و برخی کشورهای خاورمیانه، استفاده از استارلینک غیرقانونی اعلام شده است. بااین‌حال کارشناسان معتقدند که تکنولوژی هیچ‌گاه منتظر قانون‌گذاری کشورها نمی‌ماند و مردم همیشه زودتر از دولت‌ها به‌سمت آن حرکت و از آن استفاده می‌کنند. 

اینترنت ایران چه می‌شود؟

از آنجا که اینترنت در ایران با واژه‌های «کُند»، «پراختلال» و «محدود» عجین‌شده و براساس آمار، پس از چین، محدودترین اینترنت جهان را دارد، در این وضعیت سرنوشت کاربران ایرانی درباره اینترنت جهانی، پس از گسترش اتصال موبایل به اینترنت، محل سوال است. از نظر سعید سوزنگر، کنشگر اینترنت، محدودیت‌ها و فیلترینگ‌ها نمی‌توانند جلوی این فناوری را بگیرند و پلتفرم‌ها و کاربران، مسیر خود را برای دسترسی به این تکنولوژی پیدا می‌کنند.

او در گفت‌وگو با هم‌میهن توضیح داد: «طی سال‌های اخیر در مواجهه با تکنولوژی‌های روز معمولاً برنامه مشخصی نداشته‌ایم، درنتیجه کشورمان همیشه از فناوری‌ها عقب مانده است. در این وضعیت، مردم تحت محدودیت‌ها همچنان از تکنولوژی استفاده می‌کنند و قوانینی هم که تصویب می‌شوند، یا بی‌اثر می‌شوند یا سیستم نسبت به آن‌ها مقاومتی نشان نمی‌دهد. ازسوی‌دیگر، مردم همیشه راه‌هایی برای دسترسی به خدمات پیدا می‌کنند؛ حتی اگر مجبور باشند، هزینه هم می‌پردازند.

بنابراین محدودیت‌ها باعث توقف استفاده نمی‌شوند و تنها روش‌ها و مسیرها تغییر می‌کنند.» از نظر این کنشگر اینترنت، دولت در حوزه اینترنت صرفاً می‌تواند محدودیت‌هایی برای محتوای آسیب‌زا مثل محتوای خشونت‌آمیز یا تروریستی اعمال کند، اما مشکل اصلی، تفاوت تعریف‌هاست. مثلاً تعریف تروریسم در ایران و کشورهای دیگر متفاوت است و این باعث می‌‌شود گفت‌وگو و همکاری بین‌المللی دشوار شود.

بنابراین باتوجه به تحریم‌ها، پیچیدگی تصمیم‌گیری در حوزه اینترنت و در نظر گرفتن این واقعیت که نمی‌توان مانع ورود فناوری‌ها شد، ضروری است تا پیش‌ازآنکه کشور بیش‌ازپیش از تکنولوژی عقب بماند، کارگروه ویژه‌ای با حضور نمایندگان وزارت ارتباطات، وزارت امور خارجه، معاونت علمی ریاست‌جمهوری و نهادهای مرتبط تشکیل شود. همچنین این کارگروه، ضمن بررسی سناریوهای مختلف، بتواند متناسب با ابعاد و پیامدهای این فناوری، چارچوب و سیاست‌گذاری‌های لازم را تدوین و تنظیم کند.

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید