لشکر ریزگردها به شمال رسید

در اتفاقی بی‌سابقه 60 درصد کشور با شدت‌های مختلف درگیر ریزگردها شدند؛ ریزگردهایی که این بار از کشور ترکمنستان بلند شده، استان‌های گلستان، خراسان و مازندران را در برگرفته و سبب آلودگی بیش از حد هوای شهرهای شمالی شده است. مردم ناچارند در این میزان از غبار و آلودگی برای تردد در شهر از ماسک استفاده کنند. این درحالی است که گرد و غبار تنها به این استان‌ها ختم نشده و استان‌های جنوب‌غربی، شرقی، قم، سمنان و حتی تهران نیز با بحران گردوغبار روبه‌رو شدند. به گفته دبیر ستاد ملی گردوغبار کشور پیش‌بینی می‌شود، این شرایط تا مهرماه امسال ادامه داشته باشد.

ریزگردهایی که سالیان سال خوزستان و استان‌های غربی، سیستان‌وبلوچستان در شرق را همیشه و گاهی تهران را با چالش روبه‌رو می‌کرد امروز به شمال ایران رسیده است؛ به‌طوری‌که سفر وزیر کشور به مازندران به دلیل کاهش دید پروازی لغو شد. طبق اعلام مدیرکل فرودگاه‌های مازندران سفر وزیر کشور به استان قبل از نشستن هواپیما در باند فرودگاه شهدای ساری لغو شده است. حالا فرونشست‌ها از یک‌سو و ریزگردهای کشور ترکمنستان از سوی دیگر، بلای جان خوش‌آب‌وهواترین منطقه ایران شده است. گردوغبار از صحرای قره‌قوم ترکمنستان وارد کشور شده و مناطق مرکزی و شرقی استان مازندران را تحت تاثیر قرار داد و گرمای هوا نیز عاملی شد تا این گردوغبار و رطوبت خاک تشدید یابد. دیروز میزان دید در دشت‌ناز به زیر هزار و در بندر امیرآباد به ۵۰۰ متر رسید و سواحل شمال پر از خاک و گرد و غبار شد.

ایران تحت سیطره ریزگردها

علی‌محمد طهماسبی ‌ بیرگانی، مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست و دبیر ستاد ملی گردوغبار کشور در گفت‌وگو با هم‌میهن درباره ورود گردوغبار به داخل کشور تاکید کرد: «در این چند وقت به شدت از ناحیه ترکمنستان درگیر هستیم و توده‌ای ساعت 8 صبح روز جمعه از این کشور وارد شمال شرقی ایران به‌ویژه سرخس شد. این توده در قره‌قوم ترکمنستان تشکیل و وارد ایران شد و گستره و شدت آن بیشتر شد. البته شب گذشته مقداری کاهش یافته است.» او با اشاره به اینکه توده دیگر از چند نقطه ترکمنستان اما با وسعت کمتری از ساعت 4 تا 5 صبح روز گذشته وارد ایران شده است، اعلام کرد: «همزمان توده‌ای در داخل کشور هم تشکیل شده است. این توده در سمنان شکل گرفت و بعد از جنوب سمنان، استان‌های قم و جنوب تهران را با شدت کم درگیر کرد. البته این توده جنوب سمنان را به شدت، در حد زیاد و خطرناک آلوده کرده است و موجب شده بخش‌هایی از استان‌های اصفهان و یزد را هم درگیر کند. این توده در یک کانون تشکیل شد و در جهات مختلف گسترش پیدا کرد، جالب است که معمولا توده‌ها از یک جهت گسترش پیدا می‌کنند اما این کانون در جهت‌های مختلف گسترش یافت. یعنی همزمان در سمت غرب و شمال غرب - استان قم و تهران - به سمت شرق - بخشی از استان خراسان جنوبی، اصفهان و... - هم گسترش یافت.» او تاکید کرد: «همزمان توده‌ای هم در عراق از شمال غربی به سمت جنوب شرقی شکل گرفت. این توده در عراق شدت زیادی داشت اما در ایران شدت نداشت، ولی بخش‌هایی از جنوب غربی مانند دشت آزادگان، شوش و مقداری از استان ایلام را آلوده کرد. این توده به سمت کویت و عربستان در حرکت است. معمولا با تغییر دما، تغییر فشار رخ می‌دهد و این تغییر فشار باد ایجاد می‌کند و هر جایی که حساس‌تر باشد با شدت بیشتر درگیر می‌شود.»

دبیر ستاد ملی گردوغبار کشور در پاسخ به این سوال که این شرایط ادامه‌دار خواهد بود؟ گفت: «قبل از سال 1402 پیش‌بینی کردیم که غرب و جنوب غرب کشور نسبت به سال‌های گذشته کمتر درگیر خواهند شد و این پیش‌بینی درست بود. در طولانی‌مدت وضعیت غرب و جنوب غرب به نسبت سنوات قبل بهتر بود. با توجه به بارش، تبخیر و درجه حرارت بسیار بالای دو سال اخیر، پیش‌بینی کردیم که شرایط شرق و شمال شرق وضعیت نامناسبی خواهد داشت. در این دو سال یکنواخت شدن وضعیت درجه حرارت باعث ایجاد ناپایداری شده که گرد و خاک را به دنبال خواهد داشت. متاسفانه پیش‌بینی می‌کنیم که شاید تا مهرماه امسال این شرایط اما با شدت‌های مختلف ادامه داشته باشد.» مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره دلایل گسترش ریزگردها، بیان کرد: «هر سال با توجه به بدتر شدن شرایط کشورهای همسایه، شرایط ایران هم تحت تاثیر قرار می‌گیرد. توده‌ای که از سمت قره‌قوم ترکمنستان به کشور وارد شده - نه به شدت سرخس - اما استان گلستان را درگیر کرده که قسمت جنوبی این استان سرسبز است. طبق گزارشی که همکاران هواشناسی استان خراسان رضوی اعلام کردند، میزان بارندگی نسبت به دو سال پیش حدود 40 درصد کاهش داشته و سال گذشته نیز بارندگی این استان با کاهش 30 درصدی روبه‌رو بوده است. مجموعاً دو سال اخیر را در داخل، کمبود بارش داشتیم و دقیقاً این مسئله به دلیل شرایط منطقه‌ای در کشورهای همسایه‌ نیز رخ داده است.» طهماسبی با اشاره به رایزنی با کشورهای همسایه، افزود: «سال گذشته در اجلاس منطقه‌ای با معاون وزیر کشاورزی و یکی از کارشناسان ترکمنستان جلسه‌ای دوجانبه داشتیم و برنامه‌ منطقه‌ای که در کشورمان تهیه شده بود را به اشتراک گذاشتیم. 10 روز پیش با وزیر کشاورزی این کشور یک جلسه مجازی داشتیم و از آنها دعوت شد تا در اجلاس 19-18 شهریور حاضر شوند. در این جلسات خواستار اقدامات مشترک برای کاهش اثرات این شرایط در ایران شدیم. البته نباید از بهره‌برداری‌های شدید از مراتع، اراضی کشاورزی و... مناطق داخلی به‌ویژه سرخس غافل شویم که در تشدید موضوع تاثیر بسزایی دارد. عمده موضوع از خارج است اما در داخل کشور هم مشکلاتی وجود دارد.» او ادامه داد: «جلسه کارگروه تخصصی و ملی به سرخس و شرایط خاص آن اختصاص پیدا کرد. به همین دلیل مقرر شد از ردیف‌های مختلف مانند محل مسئولیت نفت، پالایشگاه خان‌ایران، ستاد گردوغبار منابعی را تامین کنیم تا بتوانیم معضلات آن را حل کنیم.» طهماسبی‌بیرگانی همچنین درباره اینکه آیا ریزگردها می‌تواند دریای خزر را نیز با مشکلات زیست‌محیطی مواجه کند؟ گفت:«به‌طور کلی گردوغبار جهان فارغ از اثرات منفی، بر زیست‌های مختلف تاثیر سوء دارد اما همین گردوغبار در حالت نرمال و غیرشدید به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین تامین‌کنندگان مواد معدنی و مواد غذایی آبزیان محسوب می‌شود. اما وقتی غلظت هر مسئله و پدیده‌ای از حد نرمال بیشتر شود آسیب‌‌زاست.» او ادامه داد:«در اولین جلسه ستاد ملی کل سیاست‌ها و راهبردها و برنامه‌ها را به تصویب ستاد ملی رساندیم و به همه 15 دستگاه ابلاغ کردیم. منظور از 15 دستگاه سازمان‌ها و وزارتخانه‌های عضو ستاد ملی است. متعاقب این مسئله،‌ براساس منشأیابی داخلی _ که ستاد ملی در سال 1398 انجام داده است _ مبنی بر اینکه ما حدود 35میلیون هکتار مناطق غبارخیز داریم، ‌برنامه عمل 10ساله را به تفکیک استان و تفکیک دستگاه‌های مختلف به استان‌ها ابلاغ کردیم. اتفاقاً در استان خراسان رضوی هم در دو جلسه‌ای که حضور داشتم این مسئله را مطرح کردم که باید به تصویب شورای برنامه‌ریزی استان برسد و عملیاتی شود. درحوزه برون‌مرزی نیز حدود 270 میلیون هکتار مناطق غبارخیز داریم. کشور ترکمنستان همجوار استان خراسان رضوی است و گرد و غبار را به سمت این استان گسیل می‌کند و در واقع استان خراسان رضوی در خط مقدم گرد و غبار ناشی از این کشور قرار دارد. این کشور حدود 67 میلیون هکتار منطقه غبارخیز دارد.» دبیر ستاد ملی گردوغبار با بیان اینکه برای موضوع برون‌مرزی دو برنامه عمل زیرمنطقه‌ای تدوین کرده‌‌ایم، گفت: «یک برنامه برای کشورهای ازبکستان، ترکمنستان، ‌ایران به همراه افغانستان و پاکستان و برنامه دوم برای جنوب و جنوب غرب کشور که شامل کشور خودمان به همراه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس،‌ عراق و سوریه است. این برنامه‌ها را سال گذشته در اجلاس منطقه‌ای به اشتراک گذاشته‌ایم و در اجلاس امسال نیز قصد داریم این برنامه‌ها را مصوب کنیم. در چارچوب برون‌مرزی قصد داریم برنامه عمل‌های زیرمنطقه‌ای و در چارچوب داخل نیز قصد داریم برنامه عمل 10ساله را پیش ببریم.» او تاکید کرد:«شدت تخریب و شدت بهره‌برداری از منابع در اراضی ملی و کشاورزی ما بیش از حد توان سرزمین ماست و باید سعی کنیم بیش از اقدامات مقابله‌ای اقدامات پیشگیرانه و اصلاح‌کننده را نیز مدنظر قرار دهیم تا اندکی فشار از روی منابع کشور برداریم. علاوه بر اینکه تغییراقلیم و خشکسالی و چندبارشی نیز بر منابع کشور فشار وارد می‌کند. در واکنش‌ به هر دو فشار است که شاهد هستیم ناگهان ظرف یک روز، 60 درصد کشور ما با چنین گستره وسیع درگیر گردوغبار با شدت‌های مختلف می‌شود. باید توجه کنیم که این موضوع بلافاصله حل نمی‌شود و باید تاب‌آوری و سازگاری ما افزایش یابد و همزمان آمادگی این موضوع را هم در خودمان ایجاد کنیم که کمتر آسیب اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی ببینیم.»

لزوم تکمیل توافقنامه تهران

محمد درویش، کنشگر محیط‌زیست نیز درباره گسترش ریزگردها در ایران به هم‌میهن گفت: «عوامل مختلفی باعث تشدید ریزگردها می‌شود؛ از جمله تغییر مسیر طبیعی رودخانه‌ها که باعث می‌شود تا پایاب رودخانه‌ها _ که اغلب محیط‌های تالابی و دریاچه‌های کویری است _ تبدیل به منشأ گرد و خاک شود. به‌عنوان مثال در جنوب تهران که تقریباً روی تمام رودخانه‌های منتهی به دریاچه کویر نمک مانند رودخانه جاجرود، کرج، قم‌رود و... سدسازی شده و عملاً آبی به این قلمروی آبی نمی‌رسد. به همین دلیل شاهد طوفان‌های شدید گردوغبار در تهران هم هستیم. عامل دیگر هم تغییر اقلیم و جهان‌گرمایی است که میانگین دما را افزایش می‌دهد و میزان قابل توجهی از بارندگی را از برف به باران تبدیل می‌کند که باعث افزایش برهنگی زمین می‌شود. مورد دیگر تغییر کاربری اراضی است. اکنون ما مراتع را که مهم‌ترین منبع تامین‌کننده پوشش خاک است به بهانه‌های مختلف از بین می‌بریم و این باعث می‌شود تا پوشش مراتع از بین رفته و ریزگردها افزایش یابند. مجموع این دلایل باعث می‌شود که رفته‌رفته چشمه‌های گردوغبار در مناطق مستعد افزایش یابد.» او با اشاره به ورود گرد و غبار از ترکمنستان افزود: «معمولا وزش باد ترکمنستان از غرب به شرق است و ترکمنستان کشورهای شرقی خود را متاثر می‌کند. اما این‌بار با یک باد استثنایی روبه‌رو بودیم که جهت آن شرق به غرب و به سمت ایران بود و در ایران به خصوص منطقه گلستان را متاثر کرد.» درویش با تاکید بر اینکه کانون‌های بحرانی افزایش چشمه‌های گردوغبار خارج از کشور نیست، گفت: «این چشمه‌ها در داخل کشور در حال افزایش است. گمیشان، آلاگل، آچی‌گل و آلماگل تالاب‌هایی بودند که در پایاب اترک قرار داشتند و حالا همه به چشمه‌های گرد و غبار تبدیل شدند و دیگر آبی وارد آنها نمی‌شود. با سدسازی‌های متعدد در خراسان شمالی این تالاب‌ها بی‌آب شدند. خلیج گرگان به دلیل عقب‌نشینی آب خزر به چشمه گردوغبار تبدیل شده است. اراضی دیم به‌ویژه در ترکمن‌صحرا که به دلیل خشکسالی زیر کشت نرفت، به چشمه‌های گرد و خاک تبدیل می‌شوند.» او در پاسخ به این سوال که گرد و غبار در مناطق شمالی کشور با توجه به آن که منابع آبی این مناطق نیز رو به کاهش است، چه تاثیری دارد؟ اظهار داشت: «وقتی منابع آبی کاهش می‌یابد، رطوبت سطح خاک کم می‌شود و خاک به هوا بلند می‌شود. در محیط‌های تالابی علاوه بر خاک، نمک هم به هوا بلند می‌شود. هر چقدر دریای خزر عقب‌نشینی کند به دلیل بستر شوری که دارد ترکیبی از خاک و نمک به هوا بلند می‌شود و ذرات کمتر از 10 و 5/2میکرون می‌تواند وضعیت خطرناکی برای سلامتی جانداران - انسان، حیوان و گیاهان - به وجود بیاورد و حتی فتوسنتز را هم با مشکل روبه‌رو ‌کند. همانطور که آقای سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام کرد، ورودی ولگا به دریای خزر صفر شده است و هنوز مشخص نیست که دلیل اصلی آن چیست اما اثر زیادی بر این موضوع گذاشته است. تقریبا از تمام رودخانه‌های منتهی به دریای خزر در ایران، قزاقستان، آذربایجان، ترکمنستان و روسیه به دلیل ساخت سدها عملا آبی به دریای خزر وارد نمی‌شود. مهم‌ترین این رودخانه‌ها ولگا بود که باعث شد در طول دو سال سطح آب دریای خزر 60 سانتی‌متر کاهش پیدا و عقب‌نشینی کند.» درویش درباره راهکارهای کنترل و مقابله با این پدیده و بحران محیط‌زیستی، گفت: «در کوتاه‌مدت باید وزارت نیرو طبق قانون حقابه تالاب‌ها را به آنها اختصاص دهد. سازمان محیط‌زیست در اخذ این حقابه‌ها تعلل کرده است. بعد از آب شرب باید اولویت را به محیط‌زیست اختصاص دهیم بعد به کشاورزی و صنعت. با این روش از خشک شدن تالاب‌های کشور جلوگیری و کانون‌های افزایش گرد و غبار را مهار کنیم. از سوی دیگر باید 5 کشور توافقنامه تهران را تکمیل کنند و حقابه خزر تعیین شود و کشورها با دادن سهم خود در تامین حقابه، حیات خزر را تضمین کنند.»