خطـــر سیــاه‌رود
بررسی میدانی هم‌میهن از تخلفات شهرک‌های صنعتی در جاده تهران - ساوه
بررسی میدانی هم‌میهن از تخلفات شهرک‌های صنعتی در جاده تهران - ساوه
نهری به سیاهی رنگ نیمه‌شب، رود قیر روان را تداعی می‌کند. اما بویی که به مشام می‌رسد، بوی قیر نیست. بوی فاضلاب است که وقتی نزدیک می‌شوی، ماندن را غیرقابل تحمل می‌کند. رودی که جاری‌ست پیش از آنکه چهره‌ای ذغال‌گونه پیدا کند، یکی از مسیل‌های شهرستان زاویه بود که از زیر جاده تهران- ساوه عبور می‌کرد و به دشت‌های پایین‌دست می‌رسید. این روزها اما رودی آغشته به فاضلاب شده که خطوطی سیاه در دل دشت نشانده است. آلایندگی‌ها، همسایگان سیاه‌رود را کلافه کرده و آنها را برای دادخواهی به دفتر روزنامه کشانده است.
فاضلاب‌ریزی شهرک صنعتی زاویه مربوط به یک ماه و دو ماه گذشته نیست. سال‌هاست دشت‌های منطقه زرندیه استان مرکزی، میزبان آلودگی هستند. حضورش آنقدر قدمت دارد که لجن کبره‌بسته در دشت حالا عمق و سطحی پیدا کرده و به نظر نمی‌رسد زدودن آن کار آسانی باشد.
قرار بر این شد برای دیدن آنچه همسایگان سیاه‌رود از آن گله می‌کنند به زاویه برویم. مسیریاب فاصله یک ساعت و نیمه را نشان می‌دهد. از شرق تهران که حرکت می‌کنیم تا نزدیکی‌های ساوه یک ساعتی می‌رویم تا آنکه مسیری فرعی، حرکت ما را از ساوه به سمت دشتی با چهره بیابانی منحرف می‌کند. گهگاه در مسیر پوشش‌های گیاهی مختصر و درختانی پراکنده دیده می‌شود. لکه‌های سبز منظمی هم در دوردست چشم‌نوازی می‌کند که شاید کرت‌بندی‌های مزارع باشد. در نزدیکی جاده گله‌های گوسفند و بز در رفت‌وآمدند. پس اگر وجود مزارع در این دشت را هم نادیده بگیریم؛ حضور دام‌هایی که برای چرا به این منطقه می‌آیند، قابل کتمان نیست.
اینکه این گله‌ها چقدر به دشت‌های آلوده نزدیک می‌شوند و آلودگی‌ها را می‌بلعند را نمی‌دانیم. مسئولان شهرک صنعتی می‌گویند نه چراگاهی در منطقه وجود دارد و نه کشت و زرعی می‌شود. همسایگان سیاه‌رود اما به چرای دام‌ها اشاره می‌کنند و شبکه بهداشت زاویه تلفات دامی را در گزارش‌هایی به مراجع نظارتی اطلاع داده و خواستار دادخواهی شده‌اند. اینها را یکی از مطلعان در شهر زاویه به هم‌میهن می‌گوید. محلی‌ها می‌گویند رقیق شدن فاضلاب با آب باران، باعث می‌شود در پایین‌دست آلودگی برای کشاورزان و دامداران محسوس نباشد و از آن استفاده کنند.
پرده اول: چهره سیاه‌دشت
به شهرک صنعتی زاویه که می‌رسیم نه خبری از آلودگی هست و نه بوی ناشی از رهاسازی فاضلاب به مشام می‌رسد. ماجرا جای دیگر اتفاق می‌افتد؛ جایی پشت مقر واحدهای صنعتی. در قسمت انتهایی فضای 400 هکتاری شهرک زاویه، یک تصفیه‌خانه احداث شده است که بودونبودش تفاوتی ندارد. خروجی تصفیه‌خانه با آلودگی‌ای که در برخی شاخص‌ها تا 50 برابر بیشتر از استاندارد است، وارد مسیل شده و به دشت‌های زاویه سرازیر می‌شود.
در جایی از جاده تهران- ساوه که نه تابلویی دارد و نه راهنمایی‌ورانندگی، محلی برای دور زدن و خروج از جاده مشخص شده؛ باید سرعت را پایین بیاوریم و با یک زمانبندی درست در فرصتی که از لحظه عبور یک کامیون تا عبور کامیون بعدی به‌دست می‌آوریم، به سمت مخالف جاده برویم و وارد مسیر خاکی شویم.
قطعا بدون راهنما، مسیل را نمی‌شود پیدا کرد. این شانس را داریم که همراهان ما که بعدا اشاره خواهم کرد، چه کسانی هستند؛ به مسیر اشراف کامل دارند.
بعد از مدتی رانندگی در یک مسیر خاکی، خودروها را متوقف می‌کنیم. سمت چپ‌مان تپه‌ای چندمتری‌ست که باید از آن بالا برویم. وقتی بالای تپه می‌رسیم چهره سیاهی که منتظرش بودیم، آشکار می‌شود. به همان سیاهی‌ست که اهالی منطقه می‌گفتند و به همان نامطبوعی‌ست که از آن گلایه می‌کردند. سیاه‌رود نامی‌ست که ما برای آن انتخاب کردیم و ساکنان منطقه را هم بر همین اساس همسایگان سیاه‌رود نامیدیم. همسایگان سیاه‌رود نگران از حجم آلودگی که به خورد زمین می‌روند، از ما می‌خواهند صدایشان را به گوش مسئولان برسانیم. می‌گویند پیشتر برای دادخواهی نامه‌ها نوشتند و درخواست‌ها کردند، اما از این اقدامات نتیجه نگرفتند.
برای عکاسی و دیدن حجم آلودگی از آن طرف تپه پایین می‌رویم. قدرت زیاد ماندن نداریم و چند تا عکس بدون کادربندی درست و فقط برای رفع تکلیف می‌گیریم تا به سرعت از منطقه دور شویم.
اینجا آلودگی فقط در سیاهی خلاصه نمی‌شود، جامدات هم در فاضلاب وجود دارد و معلوم نیست، این چگونه تصفیه‌خانه‌ای است که حتی اجسام را هم جدا نمی‌کند و خروجی واحدهای صنعتی را با هر آنچه در آن هست وارد مسیل می‌کند.
یکی از همراهان می‌گوید خاک خاصیت تصفیه‌کنندگی دارد و به مرور هر چه آب به سمت پایین حرکت می‌کند شفاف‌تر می‌شود. در رودربایستی همراهان‌مان می‌مانیم و شرایط نامطبوع را تحمل می‌کنیم تا به سمت پایین مسیل برویم و میزان شفاف شدن آب را ببینیم. پایین که می‌رسیم هرچه دقت می‌کنیم تغییر رنگ را متوجه نمی‌شویم. همراه‌مان توضیح می‌دهد: «آنقدر رنگ زمین سیاه شده و لجن بسته که تغییر رنگ آب دیده نمی‌شود.» این لجن‌ها سال‌هاست به خورد زمین می‌رود!
پرده دوم: تصفیه‌خانه بدون تصفیه
از تصفیه‌خانه‌ای بازدید می‌کنیم که به یک واحدِ سال‌ها تعطیل‌شده می‌ماند. بوی بد فاضلاب همه جا پراکنده است و وقتی به سمت حوضچه‌ها می‌رویم بدتر می‌شود.
در سمت راست فضایی برای ورودی قرار دارد؛ جایی که قرار است واحدهای صنعتی، فاضلابی با یک پیش‌تصفیه را تحویل بدهند. اما آیا واحدها پیش‌تصفیه انجام می‌دهند؟ مشاهدات ما می‌گوید اگر پیش‌تصفیه انجام می‌شد حداقل اجسام جامد دیده نمی‌شد.
در وسط تصفیه‌خانه حوضچه‌هایی قرار گرفته که قرار است عملیات تصفیه را عهده‌دار باشند. زیرساخت‌ها به نظر کامل است. وسایل و تجهیزات وجود دارد اما حوضچه‌ها هر کاری می‌کنند غیر از تصفیه.
یک بخش از حوضچه‌ها که برای اورهال خالی شده، چنان رسوبی از لای و لجن دارد که چندین سال عملیات غیرکارشناسی و ماندگاری در ته حوضچه‌ها را فریاد می‌زند.
در همین قسمت میانی بخشی وجود دارد که می‌گویند مخصوص پرورش لجن است. رنگ این حوض قهوه‌ای‌ست. مسئول ایمنی و بهداشت می‌گوید، اگر رنگ همه حوضچه‌ها به همین شکل باشد، یعنی عملیات تصفیه انجام شده. اما رنگ حوض‌ها سال‌هاست که سیاه مانده است.
مسئولان تصفیه‌خانه قبول دارند که تصفیه نمی‌کنند. نه اینکه ظرفیت کمتر از ورودی باشد یا تجهیزات لازم وجود نداشته باشد، مشکل جای دیگر است.
پرده سوم: مدیران معترف
از هفته‌ها قبل، با مسئولان مرتبط هماهنگ شدیم که برای پاسخگویی به شهرک زاویه بیایند. مسئولان آمدند، ما را برای بازدید همراهی کردند و آلودگی را پذیرفتند.
گاهی ظرفیت تصفیه‌خانه نسبت به ورودی کمتر است. گاهی واحدهای صنعتی فاضلاب را بدون پیش‌تصفیه می‌فرستند. گاهی زیرساخت‌ها برای تصفیه وجود ندارد. اما در زاویه هیچ‌یک از این مشکلات وجود ندارد. اینجا بهره‌بردار موجود نیست یعنی کسی که چگونگی استفاده از تصفیه‌خانه را بداند!
مسئول بهره‌بردار، شرکت خدماتی شهرک صنعتی است. شرکت خدماتی متشکل از اعضایی است از واحدهای صنعتی که بناست مدیریت امور شهرک را انجام دهند. اینکه مدیریت کارهای شهرک به یک شرکت خدماتی از مدیران واحدهای مستقر سپرده شود را قانونی تحت عنوان نحوه واگذاری مالکیت و اداره شهرک‌های صنعتی، تکلیف کرده است. از سه سال قبل مدیریت شهرک زاویه هم به شرکت خدماتی واگذار شد. مهدی مرتضایی مسئول ایمنی، بهداشت و محیط زیست شهرک‌های صنعتی استان مرکزی که از اراک برای گفت‌وگو با ما آمده بود، در توضیح ماجرای این واگذاری و تبعاتش می‌گوید: «در سال‌های گذشته وقتی دیدیم شرکت خدماتی به وظایف خود عمل نمی‌کند اعضای هیئت‌مدیره را عزل کردیم. عزل به معنی نداشتن کفایت لازم برای انجام کارهاست. اما یک سال قبل همین افراد معزول اعلام کردند که عزل شما غیرقانونی است. در واقع از نظر قانونی عزل آنها توسط دیوان عدالت اداری مورد تایید قرار نگرفت. بنابراین از ابتدای اسفند سال گذشته مدیریت شهرک به گروه قبلی بازگشت.»
در غیاب این گروه، هیئت‌مدیره دیگری هم که مسئولیت برعهده داشت نتوانسته بود از پس کار برآید. مرتضایی به فرصت‌های متعدد سه‌ماهه‌ای اشاره می‌کند که برای اصلاح کار به آنها می‌داد و در سررسید باز هم مشکلات پابرجا بود.
شرکت خدماتی نه پول کافی برای اصلاحات داشت و نه تکنسینی که بتواند فرآیند را به‌درستی انجام دهد. نتیجه کار؟ آلودگی‌هایی بسیار بالاتر از استاندارد. چند نمونه از نتایج آزمایشات انجام‌شده در 17 فروردین امسال که مسئولان به ما می‌گویند به این قرار است:
COD که شاخص تجزیه‌پذیری است 1432 میلی‌گرم بر لیتر اعلام شده، درحالی‌که حد استاندارد آن 60 میلی گرم بر لیتر است. BOD که شاخص بیولوژیکی است، 701 میلی‌گرم بر لیتر اعلام شده، حال آنکه حد استاندارد 50 میلی‌گرم بر لیتر است. کدورت 464 NTU است، درحالی‌که حد استاندارد 50 NTU عنوان شده. میزان استاندارد چربی 10 میلی‌گرم بر لیتر بوده، اما آزمایشات 43 میلی‌گرم بر لیتر را نشان می‌دهد. حد مجاز TSS 60 میلی‌گرم بر لیتر است، ولی آزمایش خروجی عدد 338 میلی‌گرم بر لیتر را نشان می‌دهد. فسفاتی که باید 6 میلی گرم بر لیتر باشد هم 38 میلی‌گرم بر لیتر عنوان شده است. آهن، سولفات، فکال کلیفرم و توتال کلیفرم نیز با فاصله بالاتر از استاندارد ایستاده است.
این حجم آلودگی‌ای که بسیار بالاتر از سطح استاندارد ایستاده است، به‌معنی خطری است که محیط زیست و سلامت زمین و موجودات محیط پیرامون را تهدید می‌کند.
پرده چهارم: اغماض برای تولید
در زاویه 177 واحد صنعتی مستقر شده و دو هزار نفر در این واحدها مشغول کارند. سه سال پیاپی پسماند این واحدها با شاخص‌های آلاینده وارد طبیعت شده، ولی خبری از برخورد و پلمب واحدها نبوده و نیست.
مرتضایی مسئول ایمنی، بهداشت و سلامت شهرک‌های صنعتی استان مرکزی می‌گوید: «ما ضابط نیستیم و اجازه برخورد نداریم.»
رستم خانی، مدیر اداره محیط زیست شهرستان زرندیه می‌گوید: «هرچند مسئولان محیط زیست کارت ضابط دارند، اما پلمبی تاکنون انجام نداده‌ایم.»
اینجا همان جایی است که مسائل امنیتی، سیاسی و اقتصادی بر مسائل بهداشتی و زیست محیطی می‌چربد. وقتی صحبت از اشتغال و تولید می‌شود آن‌هم در شرایطی که اقتصاد با زحمت فراوان نفس می‌کشد دیگر چه جای بحث‌های سلامت و بهداشت است. پس مسائل محیط‌زیستی در درجه دوم اهمیت قرار می‌گیرد. اصلا محیط زیست چگونه مقابل اعتراضات کارگری تاب خواهد آورد؟ اینگونه است که مرتضایی می‌گوید: «خیلی جاها مصلحت‌اندیشی‌هایی در بحث اشتغال جلوی برخوردهای قانونی را می‌گیرد.» به این ترتیب ضابطان به جای برخورد قاطع با واحدهای متخلف و شهرک‌هایی که از زیر بار وظایف شانه خالی می‌کنند؛ هشدار می‌دهند و دوباره هشدار می‌دهند و... چندباره هشدار می‌دهند و شهرک‌ها هم مدام فرجه می‌خواهند و دوباره فرجه می‌خواهند و... چند باره فرجه می‌خواهند.
شهرک زاویه هم دقیقا در چنین موقعیتی است. سه سال است مسئولان هشدار می‌دهند و آنها فرجه می‌خواهند. در سررسید فرصت اعطاشده هم کاری از پیش نمی‌رود و دوباره این سیکل معیوب تکرار می‌شود.
«شهرک‌های صنعتی جایگزین واحدهای پراکنده صنعتی شده‌اند. در گذشته واحدهای صنعتی پساب تولیدات‌شان را مستقیم در چاه‌هایی که خود حفر کرده بودند، می‌ریختند، آن‌هم بدون آنکه هیچ پیش‌تصفیه‌ای انجام دهند. حالا همین واحدها پساب‌هایشان را با یک پیش‌تصفیه به تصفیه‌خانه شهرک‌ها می‌دهند و بعد از عملیات رها می‌شود. پس این پساب‌ها هرچقدر هم آلاینده باشد از پساب واحدهای خارج از شهرک آلوده نیست.» اینها را مرتضایی در ادامه بازدید از تصفیه‌خانه می‌گوید. او معتقد است اگرچه فاضلاب رهاسازی‌شده از شهرک‌های صنعتی آلاینده است، اما قبل از آنکه شهرک صنعتی احداث شود فاضلابی آلوده‌تر به طبیعت ریخته می‌شد و همین یک پله ارتقا تلقی می‌شود.
پرده پنجم: زمان وعده
سه سال است بحران آلودگی بر دشت‌های زاویه سایه افکنده اما سه ماه است که مسئولان برای حل این بحران دست‌به‌کار شده‌اند. از اسفند سال قبل که هیئت‌مدیره معزول شرکت خدماتی زاویه دوباره با رای دیوان عدالت اداری بر سر کار آمدند؛ مسئولان سازمان صنایع کوچک و شرکت شهرک‌های صنعتی تصمیم به مداخله در امر تصفیه فاضلاب گرفتند، چون می‌دانستند شرکت خدماتی همچون گذشته نمی‌تواند خروجی استاندارد را تضمین کند. بنابراین گرچه مدیریت شهرک همچنان با این شرکت است اما کار بهره‌برداری به شرکت شهرک‌های صنعتی واگذار شد. دولت برای اصلاح وضعیت تصفیه‌خانه اعتباری تخصیص داد و برای گرفتن پیمانکار مربوطه مناقصه برگزار کرد.
براساس آنچه مرتضایی مسئول HSE شهرک‌های صنعتی مرکزی می‌گوید: «هم‌اکنون اصلاح و بهسازی تصفیه‌خانه روی بُرد مناقصات است. از آنجا که ادامه این شرایط وضعیت را برای ما بدتر می‌کرد، موضوع را با مسئولان شرکت شهرک‌های صنعتی مطرح کرده و کار را آغاز کردیم. به‌زودی پیمانکار از سوی شهرک‌های صنعتی مستقر می‌شود و کار تصفیه از طریق پیمانکاری انجام خواهد شد.»
او تاکید می‌کند که حداکثر سه ماه دیگر نواقص تصفیه‌خانه رفع می‌شود و پایان سه ماه بعد خروجی تصفیه‌خانه استاندارد خواهد بود.
مرتضایی به رستم خانی وعده می‌دهد که سه ماه بعد اگر تیم محیط زیست خروجی تصفیه‌خانه را آزمایش کنند وضعیت شاخص‌ها به‌طور کامل متحول شده است. او از ما هم می‌خواهد مردادماه برای بازدید دوباره به زاویه برویم و از شرایط بهبودیافته گزارش تهیه کنیم.
پرده ششم: شهرک‌های دیگر
ماجرایی که از رهاسازی آلاینده‌های مضر صنعتی نوشته شد، وقتی نگرانی بیشتر و جدی ایجاد می‌کند که بدانیم هم‌اکنون 808 شهرک صنعتی در کشور فعالیت می‌کنند. از این تعداد 802 شهرک دارای آب هستند و قطعا بحث فاضلاب در آنها مطرح است. اینکه چه تعداد از این شهرک‌ها ممکن است مشکل فاضلاب داشته باشند، مشخص نیست، یعنی ما اطلاعی از آن نداریم.
اما وقتی در یک استان کوچک می‌دانیم حداقل دو شهرک فاضلاب‌های خطرناک به محیط رها می‌کنند این نمونه می‌تواند به سایر استان‌ها نیز تعمیم داده شود.
در استان مرکزی به جز زاویه یک شهرک دیگر به نام مأمونیه نیز رهاسازی فاضلاب خطرناک دارد. 990 هکتار مساحت این شهرک سبب شده واحدهای زیادی در آن مستقر شوند. در ابتدا ظرفیت تصفیه‌خانه روزانه 700 مترمکعب تدارک دیده شد. سال 1393 تصفیه‌خانه این شهرک جوابگوی فاضلاب تولیدشده واحدهای صنعتی مستقر بود. اما از نیمه دهه 90 ایجاد واحدهای صنعتی در این شهرک شتاب گرفت و تولید فاضلاب تا سال 1398 به بیش از ظرفیت تصفیه‌خانه رسید. در همه این سال‌ها که شهرک داشت بزرگ و بزرگ‌تر می‌شد؛ هیچ برنامه‌ای برای ساخت تصفیه‌خانه دوم تدارک دیده نشد. وقتی در سال 1398 فاضلاب بالا زد؛ مناقصات برای احداث تصفیه‌خانه دوم روی برد رفت اما برنده اول دو سال تمام شهرک را سر کار گذاشت و تصفیه‌خانه‌ای نساخت.
البته امروز مسئولان وعده می‌دهند که تا پنج ماه دیگر مشکل تصفیه‌خانه مأمونیه نیز به‌طور کامل برطرف خواهد شد. هرچند برخی منابع مطلع با بدبینی به این وعده نگاه می‌کنند اما اگر بنا را بر اصلاح وضعیت تصفیه فاضلاب این دو شهرک بگذاریم؛ آیا مشکل تمام شهرک‌های صنعتی استان مرکزی و حتی کشور را می‌توان حل شده دانست؟
آمار اعلامی سازمان صنایع کوچک و شرکت شهرک‌های صنعتی نشان می‌دهد: در حال حاضر 229 تصفیه‌خانه در شهرک‌های صنعتی و 199 تصفیه‌خانه در نواحی صنعتی در حال بهره‌برداری است. تعداد تصفیه‌خانه‌های در حال ساخت 17 و تعداد تصفیه‌خانه‌های در حال طراحی، 45 است. نکته مهم آنجاست که نسبت واحدهای صنعتی تحت پوشش تصفیه‌خانه به واحدهای به‌بهره‌برداری‌رسیده 74 درصد است، یعنی 26 درصد از واحدها تصفیه‌خانه ندارند. به جز 26 درصد که اساسا هیچ سیستم تصفیه‌ای ندارند آیا همان 74 درصد هم که دارای تصفیه‌خانه هستند؛ خروجی مناسب دارند و آیا این تصفیه‌خانه‌ها جملگی از استانداردهای تعیین‌شده برخوردار است؟ چه تعداد شهرک صنعتی با وضعیتی شبیه آنچه در زرندیه دیدیم، در دیگر شهرهای کشور وجود دارد؟ چه میزان مماشات برای حفظ اشتغال شهرک‌های کشور که گفته می‌شود 827 هزار و 147 نفر هستند، از سوی ضابطان از جمله محیط زیست صورت می‌گیرد؟ و بالاخره اینکه چه محیط زیستی بعد از ما برای آیندگان به جای می‌ماند؟
