اندیشکده‌ها

خطر مشکل آب در 2023

آنتونیا کولیباسانو

مدیر عملیات اندیشکده ژئوپولیتیک فیوچرز

در 16 ژانویه، وزارت منابع آب چین اعلام کرد که پکن بیش از یک‌تریلیون یوان (148 میلیارد دلار) در مدیریت منابع آب در سال 2022 سرمایه‏گذاری کرده است که نسبت به سال پیش از آن، 44 درصد افزایش یافته است. در جای دیگر، پاکستان پیشنهاد کرد که پروژه‏های مدیریت منابع آب باید به اولویت کریدور اقتصادی
چین-پاکستان تبدیل شود، زیرا انتظار می‏رود تا سال 2025 پاکستان کشوری با کمبود آب باشد. هفته‏ها قبل، یک مقام ایرانی تأیید کرد که 270 شهر و شهرستان از کمبود شدید آب رنج می‏برند، زیرا آب سدها به سطح بسیار پایین کاهش یافته است.
پس از خشکسالی بی‏سابقه که باعث خشک شدن برخی از رودخانه‏های چین شد، کارخانه‏ها در جنوب غربی این کشور، تابستان گذشته مجبور شدند کار خود را متوقف کنند. پاکستان نیز در وضعیت مشابهی قرار دارد. مدیریت ضعیف آب، رشد سریع جمعیت و خشکسالی و سیل وضعیت واقعاً وخیمی را ایجاد کرده است.
در ایران، اقلیم نیمه‌خشک و کاهش بارندگی در دهه گذشته نقش خود را در این بحران ایفا کرده است، اما مدیریت ناکارآمد دائمی آب از دهه 1990 شاید مشکل بزرگ‏تری باشد. پس از انقلاب 1979، رژیم جدید سیاست خودکفایی غذایی ملی را پیش برد که شامل تولید محصولات اصلی کافی برای رفع نیازهای کشور به جای تکیه بر واردات بود.
به‌این منظور، تولیدات کشاورزی متکی به استخراج آب‏های زیرزمینی شد و سفره‏های زیرزمینی نتوانسته‏اند با تعداد فزاینده مصرف‌کنندگان و برداشت آب، پر شوند. این مسائل ممکن است جدید نباشند، اما همه آنها بدتر می‏شوند و این واقعیت که این سه کشور از لحاظ جغرافیایی به هم مرتبط هستند، زنگ خطری برای سایر کشورهای جهان است که با کمبود آب مشابه و پیامدهای مرتبط با آن دست‏وپنجه نرم کرده‏اند یا به‌زودی با آن روبه‏رو خواهند شد.
در واقع، آب آنقدر برای ژئوپلیتیک اساسی است که اغلب نادیده گرفته می‏شود. منابع آب، نقش مهمی در حفظ زندگی، کشاورزی و صنعت دارد. با توجه به تهدید فزاینده کمبود آب و پیامدهای ناشی از آن، دولت‏ها در انجام اقداماتی که می‏توانند برای تضمین تامین آب انجام دهند، به‏طور فزاینده‏ای تهاجمی‏تر عمل می‏کنند. اختلافات بر سر کنترل منابع آب از نظر تاریخی به‌خشونت ختم می‏شود. اختلاف تاریخی بین اتیوپی و مصر بر سر آب رودخانه نیل احتمالاً موردی است که بیشترین توجه را به خود جلب کرده است.
اما آب فقط بخشی از داستان است. خشکسالی‏های سال 2022 و به‌دنبال آن گرم‏ترین زمستان در سال‏های اخیر در نیمکره شمالی، بسیاری از دولت‏ها را در سال جاری با شکل‏گیری اثرات کمبود آب در معرض خطر قرار داده است. بحران غذایی بالقوه که در ابتدا نتیجه بحران انرژی سال گذشته بود، ممکن است بدتر شود. بیشترین تأثیر آن در مناطقی مانند آفریقا و خاورمیانه که کمبود آب یک نگرانی دائمی است، احساس خواهد شد. ناامنی غذایی احتمالا در کشورهایی مانند الجزایر، مراکش و تونس افزایش خواهد یافت و از آنجایی که مشخص نیست در سال 2023 چه مقدار غذا از تولیدکنندگان بزرگ دیگری مانند روسیه و اوکراین برای صادرات در دسترس خواهد بود، کشورهایی که تولید داخلی محدودی دارند، دلایل بیشتری برای نگرانی دارند.
اما حتی برای کشورهایی مانند چین، پاکستان و ایران، اوضاع احتمالا بدتر خواهد شد. هر سه در حال حاضر با مشکلات اجتماعی و اقتصادی دست‏وپنجه نرم می‏کنند. مشخص نیست که همه‏گیری کووید-19 چقدر به اقتصاد چین آسیب زده، زیرا گزارش‏ها تصویری تاریک برای بیکاری جوانان ترسیم می‏کنند.
پاکستان بدترین بحران سیاسی-اجتماعی خود را در سال‏های اخیر تجربه می‏کند. ایران هم درگیر اعتراضات بزرگی بوده است. تورم در هر سه کشور بالاست، ناآرامی اقتصادی ناشی از نابرابری طبقاتی هم وجود دارد و اضافه شدن تنش آبی می‏تواند همه‏چیز را به مرحله انفجاری برساند. بی‏ثباتی بیشتر در هر یک از سه بازیگر اصلی، احتمالا تأثیری در خاورمیانه و فراتر از آن خواهد داشت. پاکستان و ایران آشفته، مطمئنا ترکیه و عربستان‌سعودی را عصبی خواهند کرد و آنچه در چین که یکی از بزرگترین مصرف‏کنندگان منابع و یکی از بزرگترین موتورهای اقتصادی جهان است، اتفاق می‏افتد که برای بقیه جهان اهمیت دارد.