ترکشهای جنگ اوکراین برای ایران
روزنامه هم‌میهن ، منتشر کننده آخرین و بروزترین اخبار داخلی و خارجی.
باکو از مشغولیت روسیه در اوکراین استفاده کرده و مشغول تغییر مرزهایش با ایران استایران نگران است که درگیری آذربایجان با ارمنستان که از حمایت ترکیه نیز برخوردار است موجب تغییر مرزهای ارمنستان با ایران شود. موضوعی که مقامات عالیرتبه ایران بارها دربارهاش هشدار داده و اعلام کردهاند که تغییر مرزهای ایران با ارمنستان را به هیچ‌وجه تحمل نخواهند کرد
درگیریهای بزرگی بین ارمنستان و آذربایجان در اواخر یکشنبه هفته گذشته در امتداد مرز مشترک آنها رخ داد. هر دو کشور یکدیگر را به تحریک رویارویی متهم کردند. اندکی پس از آغاز آن، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، تلفنی با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه گفت‌وگو کرده و با سازمان ملل تماس گرفت و خواستار واکنش جامعه جهانی شد. وی گفت از آنجایی که باکو به سرزمینهایی که در سطح بین‌المللی به عنوان بخشی از ارمنستان به رسمیت شناخته شده، حمله کرده است، ایروان به بند چهار امنیت دسته‌جمعی سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه استناد خواهد کرد. براساس این ماده، کشورهای عضو سازمان پیمان امنیت جمعی باید به کمک یکی دیگر از اعضای خود که مورد حمله واقع شده، بیایند. در ماه ژانویه، قاسم توقایف، رئیس‌جمهور قزاقستان، به همین بند استناد کرد و از روسیه برای کمک نظامی پس از شروع شورشهای ضددولتی در این کشور درخواست کرد. در درگیریهای ارمنستان و آذربایجان، مسکو پشتیبانی نظامی ارسال نکرده است، اما روز سهشنبه اعلام کرد که میانجیگر آتش‌بس بوده است. در همین حال، ایالات متحده و اتحادیه اروپا خواستار کاهش تنش شدند، درحالی‌که ترکیه، متحد آذربایجان، اعلام کرده که از باکو حمایت میکند. داود اوغلو، وزیر خارجه اسبق ترکیه نیز در حساب توئیتر خود «برادران آذربایجانی خود» را ستود و کشته‌شدگان آنها را «شهید» نامید.
این درگیریها سری جدید درگیریهای طولانی‌مدت بین آذربایجان و ارمنستان است. در سال 2020، دو کشور در جنگ دوم قره‌باغ کوهستانی شرکت کردند که با میانجی‌گری مسکو، آتش‌بس در آن برقرار شده و با استقرار نیروهای حافظ صلح روسیه به پایان رسید. از آن زمان، درگیریهای مرزی پراکنده رخ داده است که باعث ترس از رویارویی بزرگتر شده است. در شش ماه گذشته - بلافاصله پس از آغاز جنگ در اوکراین - خصومتها در منطقه جداشده قره‌باغ کوهستانی و اطراف آن که عمدتاً ارمنیها ساکن آن هستند، تشدید شده است. قفقاز جنوبی یک منطقه حائل مهم برای روسیه و مکانی است که در آن منافع روسیه، ترکیه، ایالات متحده و ایران با هم برخورد میکنند، بنابراین همیشه این احتمال وجود دارد که یک درگیری در این منطقه بتواند قدرتهای منطقه را به سمت خود بکشاند یا جناح جنوبی روسیه را بیثبات کند.
ریشههای درگیری به دههها قبل بازمیگردد. در سال 1988، ارمنیهای ساکن در منطقهای با اکثریت ارمنینشین در جمهوری سوسیالیستی شوروی به نام استان خودمختار قره‌باغ کوهستان، خواستار انتقال این سرزمین به ارمنستان شدند. اما سه سال بعد، اتحاد جماهیر شوروی قبل از اینکه مساله حل شود، فروپاشید. در سال 1994، جنگ اول قره‌باغ کوهستانی با آتش‌بسی که با میانجی‌گری روسیه به دست آمد، نیروهای ارمنی توانستند کنترل قره‌باغ را در دست بگیرند و پس از تصرف هفت قلمرو آذربایجان در غرب، جنوب و شرق اعلام استقلال کنند. وضعیت موجود تا آغاز جنگ دوم قره‌باغ کوهستانی در سپتامبر 2020 برقرار بود و با آتش‌بس دیگری که توسط مسکو مذاکره شد به پایان رسید. آذربایجان کنترل بخشی از قره‌باغ کوهستانی، از جمله شهرهای شوشا و هادروت و هفت منطقه مجاور را که در سال 1994 به ارمنستان داده بود، دوباره به دست گرفت. نیروهای ارمنی عقب‌نشینی کردند، اما نیروهای حافظ صلح روسی برای گشت‌زنی در بخش‌هایی از قره‌باغ سابق به منطقه اعزام شدند. این منطقه همچنان در دست ارامنه باقی ماند.
در روزهای اولیه جنگ در اوکراین، مقامات در ایروان و استپانکرت، پایتخت واقعی قره‌باغ کوهستانی، بیم داشتند که آذربایجان از مشغلههای روسیه و غرب برای بازپسگیری سرزمینهای بیشتری در منطقه جداشده، استفاده کند. آذربایجان تمام قلمرو را متعلق به خود میداند و هیچ علاقهای به مذاکره درباره وضعیت قره‌باغ کوهستانی یا ارمنیهای ساکن آنجا ندارد.
درگیریهایی که در ماه مارس آغاز شد، منجر به آن شد که جمهوری آذربایجان کنترل فاروخ، روستایی در منطقهای ارمنینشین در قره‌باغ کوهستانی را به دست بگیرد. در آن زمان، نیروهای روسی با موفقیت هر دو طرف را برای پایان دادن به درگیری تحت فشار قرار دادند. نیروهای خودی این قلمرو، در اواخر ماه جاری، منطقه تحت نظارت روسیه را ترک کردند، اما نیروهای آذربایجان در آنجا باقی ماندند. باکو درخواستهای ایالات متحده، اتحادیه اروپا، فرانسه و روسیه برای عقب‌نشینی نیروهای خود را به مواضع قبلی رد کرد. این امر منجر به استقرار نیروهای حافظ صلح روسی در فاروخ با هدف جلوگیری از هرگونه پیشروی بیشتر نیروهای آذربایجان شد.
زمان وقوع درگیریهای این هفته قابل توجه است. همانطور که مشخص شد جنگ در اوکراین به این زودی‌ها پایان نمییابد. حالا آذربایجان خود را در موقعیت منحصربه‌فردی یافته است. این کشور نه‌تنها میتواند یک منبع جایگزین بسیار حیاتی گاز طبیعی برای اروپا فراهم کند، بلکه همراه با ترکیه، متحد اصلی خود در منطقه، فرصتی برای ارتقای موقعیت خود به عنوان میانجی بالقوه بین روسیه و غرب یافته است. همزمان با اینکه هیاتهای اروپایی و آمریکایی برای گفت‌وگو درباره صادرات انرژی به آذربایجان سفر کردند، باکو نیز روابط صمیمانهای با مسکو داشت. این کشور تهاجم روسیه را آشکارا محکوم نکرد، اما استقلال مناطق جدایی‌طلب دونتسک و لوهانسک را نیز به رسمیت نشناخته است. در عوض به همکاری با ترکیه ادامه داد و فرصتهای متفاوتی را در راستای منافع ملی خود دنبال کرد.
آتش جنگ جدید، تنها یک روز پس از انتشار گزارشها مبنی بر موفقیت‌آمیز بودن حمله متقابل نیروهای اوکراینی در شرق اوکراین، شعلهور شد. اگرچه سنجش صحت این گزارشها دشوار است، اما با توجه به اینکه بیشتر اطلاعات مربوط به این عملیات از کییف منتشر میشود، به نظر واضح است که روحیه ارتش روسیه در ماههای اخیر بسیار آسیب دیده است و ممکن است به حد فروپاشی خود رسیده باشد. اگر ارتش روسیه واقعاً متحمل خساراتی شده باشد که توسط اکثر رسانههای غربی گزارش شده است، باید استراتژی جدیدی را در نظر بگیرد. یکی از گزینهها این است که در منطقه دیگری که در آن دست برتر را دارد درگیر شوید. در قره‌باغ کوهستانی، روسیه به جای تجاوز، نقش صلحجو را بازی میکند و این نقش را بهترین راه برای حفظ نفوذ خود در منطقه میداند. با این حال، بنا بر گزارشها، مسکو دیگر یک گروه کامل از نیروهای حافظ صلح در قره‌باغ کوهستانی را در اختیار ندارد، بنابراین مشخص نیست که آیا در هر شرایطی قادر به حفظ صلح در این منطقه خواهد بود یا خیر.
به همین دلیل است که آذربایجان فرصتی برای حمله به ارمنستان یافته است. آن‌هم در زمانی که به نظر میرسد روسیه قادر به کمک به ارمنستان نیست. اگر آتش‌بس تأیید نشود و جنگ متوقف نشود و روسیه به کمک ارمنستان نیاید، نفوذ مسکو در قفقاز جنوبی ممکن است کاهش یابد. عدم مداخله در طول یک بحران موقعیت روسیه را بیشتر تضعیف میکند و در عین حال فرصتها و دردسرهایی را برای غرب ایجاد میکند.
در این سوی ماجرا، ایران نیز نگران آن است که این درگیری آذربایجان با ارمنستان که از حمایت ترکیه نیز برخوردار است موجب تغییر مرزهای ارمنستان با ایران شود.
موضوعی که مقامات عالیرتبه ایران بارها دربارهاش هشدار داده و اعلام کردهاند که تغییر مرزهای ایران با ارمنستان را به هیچ‌وجه تحمل نخواهند کرد.
نشانههایی دیده میشود مبنی بر اینکه یکی از اهداف آذربایجان که با کمک ترکیه دنبال میشود میتواند تغییر مرزهای ژئوپلیتیکی منطقه باشد که با تغییر معادلات در استان سیونیک ارمنستان و ایجاد دالان زنگزور ارتباط ایران با ارمنستان را قطع کند. چنانچه چنین اتفاقی رخ دهد، آذربایجان میتواند با اختیار گرفتن منطقه سیونیک ارمنستان یا حداقل ایجاد و تاسیس دالان زنگزور برای متصل شدن به نخجوان در ادامه به ترکیه متصل شود. به این ترتیب دو کشور آذربایجان و ترکیه موفق خواهند شد دالانی مهم از قفقاز به ترکیه و در نهایت به اروپا را در دست بگیرند که در نتیجه، هم انتقال انرژی به اروپا راحتتر انجام خواهد شد و هم انتقال کالا. اگر چنین اتفاقی رخ دهد، ایران یکی دیگر از پتانسیلهای صادرات انرژی به اروپا در آینده را از دست خواهد داد و سهم ایران در بازار انرژی جهانی کاهش خواهد یافت. علاوه بر این، قطع رابطه جغرافیایی ایران و ارمنستان از طریق تسلط آذربایجان بر استان سیونیک
ارمنستان، موجب قطع دسترسی ایران به گرجستان و بندر باتومی در ساحل دریای سیاه خواهد شد و ایران را در تنگنای ژئواستراتژیک قرار خواهد داد. حضور پررنگ و نظامی اسرائیل در مرزهای شمال غرب ایران، با توجه به روابط نزدیک ترکیه و آذربایجان به اسرائیل، یکی از دیگر از تبعات این تغییرات ژئوپلیتیکی خواهد بود.
