رویکرد و اهداف ژئوپلیتیکی و سیاسی فرانسه در خاورمیانه

فرزاد رمضانی‌بونش

پژوهشگر ارشد مسائل بین‌الملل

به نظر می‌رسد پس از انتخاب مجدد امانوئل مکرون، در آوریل 2022 به‌عنوان رئیس‌جمهور فرانسه تقویت نقش فرانسه در عرصه خاورمیانه به‌شدت پیگیری می‌شود. رهبران و مقامات فرانسوی در سال 2020 روابط پردامنه‌ای را در ابعاد گوناگون با بازیگران مختلف خاورمیانه پیگیری کرده‌اند. افزایش دیدار مكرون در سال ۲۰۲۲ با بیشتر رهبران خاورمیانه‌ای و سفر به چندین کشور، میزبانی از آنها در پاریس و دیدار در نشست‌های بین‌المللی مختلف چون نشست آب‌وهوا به شرم‌الشیخ مصر، نشست سران «بغداد ۲» در اردن و.. برجسته بود. همچنین اولین سفر مكرون بعد از انتخاب مجدد به خاورمیانه بود. استقبال از تعداد زیادی از رهبران و مقامات عربی چون بحرین، امارات، قطر، مصر، عربستان و فلسطین در سال ۲۰۲۲ به‌نوعی گام‌هایی از سوی پاریس برای احیای نقش دیپلماتیک فرانسه در خاورمیانه دیده می‌شود.
تغییرات نوین در ژئوپلیتیک اروپا و جهان، بحران اوکراین و... خروج بیشتر آمریکا از خاورمیانه، تحولات اخیر و حرکت به‌سوی چندقطبی در نظام بین‌الملل، کشورهای خاورمیانه را به روابط دیپلماتیک و گسترش شرکای ژئوپلیتیک سوق داده است. این امر فرصتی برای پاریس جهت تقویت حضور در خاورمیانه است. فرانسه خود را به‌عنوان قدرتی با مسئولیت جهانی می‌داند. در واقع با کاهش حضور نظامی آمریکا در خاورمیانه، لذا پاریس با تقلای بازگشت به خاورمیانه در راستای افزایش نقش و جایگاه فرانسه در هرم قدرت جهانی است. تأثیر حفظ استقلال راهبردی و میـراث گلیسم در سیاست خارجی فرانسه نیز سبب تقویت ایده استقلال راهبردی اروپا و تلاش برای تقویت نقش در خاورمیانه شده است.
در بعد دیگری رقابت جهانی و منطقه‌ای در منطقه برجسته‌تر شده است. خاورمیانه با اهمیت ژئواستراتژیکی می‌تواند نوعی از چندجانبه‌گرایی را به خود ببیند. در این حال فرانسه تلاش می‌کند تا با افزایش روابط با کشورهای مختلف منطقه، میانجیگری در اختلافات و درگیری‌ها و استفاده فعال از فرمت‌های چندجانبه مانع از کاهش نقش خود در منطقه گردد. در این میان خطر قرار گرفتن بیشتر خاورمیانه در حوزه نفوذ چین-روسیه انگیزه‌ای مهم برای فرانسه در راستای حضور بیشتر در خاورمیانه است. در واقع پاریس پس از کاهش توجه آمریکا به منطقه تلاش می‌کند مهمترین جایگزین واشنگتن یا دومین قدرت جهانی در خاورمیانه باشد.
همچنین به نظر می‌رسد فرانسه ایجاد «توازن منطقه‌ای» در خاورمیانه را مهم می‌داند. یعنی پاریس با حفاظت از منافع و برقراری تعادلی در برابر نفوذ ایران و ترکیه، به‌دنبال کاهش جایگاه ایران و مقابله با نفوذ بیشتر ترکیه در خاورمیانه است. پاریس به‌عنوان یکی از بزرگترین منتقدان ترکیه نمی‌خواهد خروج آمریکا از منطقه سبب فرصت‌های گسترده ترکیه به‌ضرر متحدان اسرائیلی و عربی غرب در خاورمیانه شود. در این راستا اختلافات پاریس و آنکارا بر سر مسائل گوناگون تمایز گروه‌های مختلف کردی، حملات ترکیه به شمال سوریه علیه کردها، نقش ترکیه در بحران مهاجران، مشارکت‌های استراتژیک پاریس با آتن، قبرس، امارات و مصر، نقش ترکیه در مدیترانه و... همچنان باقی مانده است. با این حال به نظر می‌رسد فرانسه همچنان از حفظ ارتباط با ایران برای احیای برجام بر پایه مذاکرات وین، میانجیگری بین تهران و بازیگران دیگر منطقه و کاهش دامنه بحران‌ها در منطقه دفاع کند.
در همین راستا حمایت از کنفرانس بغداد در سیاست خاورمیانه‌ای فرانسه و تقویت از نقش عراق دیده می‌شود. در واقع پاریس به‌صورت هم‌زمان سعی می‌کند هم پروژه کاهش نقش ایران‌‌ را در تحولات منطقه پیش ببرد و هم به نوعی ایران را در حل مسائل منطقه به‌خصوص سوریه و لبنان دخیل کند. همچنین شاید فرانسه نوعی توازن به‌ویژه نسبت به روابط کشورهای عربی منطقه و ایران مدنظر دارد و در برنامه هسته‌ای ایران، سیگنال‌های متعارضی می‌دهد، اما مسلماً چالش فرانسه با ایران در سوریه، یمن و حوزه‌های دیگر خاورمیانه بیشتر از چالش پاریس با بازیگران عربی است. در همین راستا در یک سال گذشته دیدار رهبران امارات و عربستان با مکرون، به‌عنوان جایگزین واشنگتن و گزینه‌ای معتبر برای تنوع بخشیدن روابط تسریع یافته است.
در واقع گذشته نزدیکی استراتژیک بین پاریس و ابوظبی و نگرانی‌های مشابه چون نقش ایران سبب تقویت روابط شده است. همچنین روابط فرانسه با عربستان بعد از سفر مکرون به جده در دسامبر 2021 سرعت یافته و حوزه اصلی همکاری با ریاض نیز بیشتر شده است. در بعد دیگری ارتباط مستقیم فرانسه با مدیترانه سبب توجه جدی‌تر پاریس به مدیترانه شرقی شده است. در این حوزه پاریس قبلاً منافع مشترک فرانسه و اسرائیل را در پیش گرفته و به بهبود روابط دوجانبه منجر شده است. در این بین فرانسه همچنان از توافق‌ ابراهیم استقبال کرده ولی به نظر می‌رسد میانجیگری در مذاکرات صلح و حمایت از راه‌حل دوکشوری می‌تواند مدنظر پاریس باشد. علاوه بر این سفر اخیر مکرون به مصر تأکید بر روابط روبه‌رشد بین قاهره و پاریس بر اساس مجموعه‌ای از منافع، اهداف خارجی موازی و قرابت‌های ژئوپلیتیکی و امنیتی است. این امر در حالی است که فرانسه توجه مهمی به لبنان و كمك به حل مسائل آن دارد. در واقع فرانسه تلاش می‌کند با دفاع از ثبات، وحدت، استقلال و حاکمیت لبنان جایگاه اصلی پاریس در لبنان به‌عنوان کشوری فرانکفونی، ده‌ها هزار لبنانی دارای تابعیت فرانسوی و... تقویت شود. در این راستا تماس با ایران برای حل چالش‌های لبنان، کاهش بحران دیپلماتیک لبنان و شورای همکاری خلیج‌فارس مدنظر است. با این حال محور گسترش روابط دوستی فرانسه با کردها نیز همچنان برای پاریس مهم است.