وقتی سرکه انگبین صفرا می‌افزاید
آیا فیلترینگ منجر به کنترل خشم مردم می‌شود؟
آیا فیلترینگ منجر به کنترل خشم مردم می‌شود؟
محمد رهبری
پژوهشگر شبکه‌های اجتماعی مجازی
بیش از یک‌هفته است که دسترسی به اینترنت با اختلال جدی روبه‌رو است و استفاده از اپلیکیشن‌هایی نظیر اینستاگرام و واتساپ نیاز به فیلترشکن دارد. این اتفاق با هدف کنترل اعتراضات مردم و کاهش دسترسی معترضان به این اپلیکیشن‌ها انجام شده است. با این حال پرسش مهم آن است که اساسا چنین تصمیمی چقدر به کنترل اعتراضات و خشم مردم کمک می‌کند.
تصویری غالب در میان برخی سیاست‌گذاران و مسئولان وجود دارد که می‌توانند با کنترل اینترنت، جلوی اعتراضات را بگیرند، اما این تصور به‌شدت اشتباه است. برای نمونه خوب است انقلاب مصر در سال 2011 را ازاین‌حیث بررسی کنیم. برخلاف تصویر رایج که اینترنت «عامل اصلی» در ایجاد هماهنگی میان انقلابیون مصری و شکل‌گیری انقلاب مصر بود، به‌نظر می‌رسد هماهنگی در آن انقلاب به شکل دیگری انجام می‌پذیرفت. ویلون و دون (2011) در پیمایشی که در همان سال در میان کنشگران مصری انجام دادند، مشاهده کردند که «تعامل چهره‌به‌چهره (با 93درصد)، مهم‌ترین شکل ارتباطات اعتراضی در میان فعالان و کنشگران بود؛ بعد از آن تلویزیون (92درصد)، تلفن (82درصد)، فیس‌بوک (42درصد) و توئیتر (13درصد) را به خود اختصاص داده بودند. برهمین‌اساس، مهم‌ترین منابع اطلاعاتی و ابزارهای ارتباطی در انقلاب مصر، ارتباطات بی‌فردی، رسانه‌های سنتی و ارتباط دور بودند که نسبت به رسانه‌های اجتماعی و اینترنت نقش موثرتری داشتند (فوکس، 1399: 154).
این پیمایش به‌خوبی نشان می‌دهد اعتراضات فقط ازطریق اینترنت هماهنگ نمی‌شد و همچنان مدل‌های‌سنتی، یکی از روش‌های اصلی اطلاع‌رسانی در جریان انقلاب مصر بود. در جامعه امروز ایران نیز، اگرچه تفاوت‌های مهمی با جامعه 10سال گذشته مصر دارد، اما ارتباطات میان‌فردی و اثرپذیری از شبکه‌های تلویزیونی، بسیار بالاست. قطعی اینترنت یا فیلترینگ، نمی‌تواند نارضایتی مردم را کاهش دهد؛ کمااین‌که به‌‌رغم آن‌که بیش از یک‌هفته از اختلالات اینترنت می‌گذرد، همچنان اعتراضات خیابانی پایان نیافته است.
از این موضوع می‌توان نتیجه گرفت که در جریان اعتراضات، شکل‌های متفاوت ارتباطات مربوط به اعتراض‌ها، جایگزین یکدیگر نمی‌شوند، اما یکدیگر را کامل می‌کنند. با این حال قطع ارتباط آنلاین، نمی‌تواند باعث قطع دیگر روش‌های ارتباطی معترضان شود. لذا باید گفت فیلترینگ و جلوگیری از دسترسی به اینستاگرام و واتساپ، شاید بتواند مانعی برای معترضان باشد، اما نمی‌تواند آن‌ها را متوقف کند. این‌کار صرفا نقش یک‌مُسکن برای بیماری را دارد که از بیماری‌سختی رنج می‌برد و نیاز به درمان اساسی دارد. ریشه و علت اعتراضات مردم هم ربطی به اینترنت ندارد و برای حل مساله، باید به ریشه‌های نارضاتی مردم پرداخت.
اگرچه علت اعتراضات مردم ربطی به اینترنت ندارد، اما تداوم فیلترینگ و اختلال در دسترسی به اینترنت می‌تواند علت دیگری برای افزایش نارضایتی مردم و اعتراضات احتمالی در یک جامعه جنبشی باشد. به ماجرای انقلاب مصر بازگردیم؛ زمانی که حسنی مبارک تصمیم به قطع اینترنت گرفت. تصمیمی که نتیجه عکس داد و باعث افزایش اعتراضات شد. یکی از معترضان مصری در آن زمان گفته بود: «مسدود کردن اینترنت باعث ناراحتی من شد و به من و سایر مردم نشان داد که رژیم تا چه اندازه می‌تواند مردم را محدود کند. این، خود یک محرک‌بزرگ برای مردم بود که به اعتراض‌ها بپیوندند» (فوکس، 1399: 156).
تردیدی نیست که اختلال در دسترسی به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی نیز می‌تواند به افزایش نارضایتی‌های موجود بینجامد. یک‌سال پیش، بیش از یک‌میلیون‌نفر از کاربران آنلاین در اقدامی با طرح‌صیانت مخالفت کردند، چراکه آن را به معنای اعمال محدودیت بیشتر بر اینترنت می‌دانستند. بسیاری از کسب‌وکارهای مردم در اینستاگرام است و عموم‌مردم ازطریق اینستاگرام و واتساپ با یکدیگر در ارتباط هستند و تفریح و سرگرمی دارند. نتیجه تداوم فیلترینگ این شبکه‌های اجتماعی، به افزایش نارضایتی مردم منجر می‌شود و جامعه را ناراضی‌تر می‌کند.
بنابراین می‌توان گفت فیلترینگ اینستاگرام و واتساپ نه‌تنها مانع اعتراضات نمی‌شود؛ بلکه ممکن است آن را در آینده تشدید کند. این کار، اگر به‌طور مقطعی نیز اثربخش باشد، در بلندمدت تبعات فراوانی خواهد داشت، چراکه اولا به نارضایتی بیشتر مردم دامن زده و ثانیا مردم را بیش‌ازپیش وادار به استفاده از فیلترشکن و روش‌های دورزدن فیلترینگ می‌کند. مردم در صورت عدم دسترسی به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، راه خودشان را برای شنیدن اخبار و هماهنگی بیشتر پیدا می‌کنند. در این میان، فیلترینگ فقط منجر به افزایش نارضایتی عمومی و بی‌اعتبار شدن قوانین می‌شود. اگر هدف، بازگشت آرامش به جامعه است، راه آن ازطریق فیلترینگ نیست؛ بلکه برای بازگشت آرامش به جامعه، باید با مردم گفت‌وگو کرد، مطالبات آن‌ها را شنید و خواسته‌های به‌حق آن‌ها را اجرا کرد. اعتراضات این روزها نشان می‌دهد تا چه‌اندازه سیاست فیلترینگ و محدودسازی، سیاست غلطی است.
